Mavzu: Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishidagi asosiy ilmiy oqimlar

 
Fridrix Agust fon Xayek - 
Avstriya-Britaniya iqtisodchisi va siyosiy faylasufi, 
yangi Avstriya maktabi vakili, iqtisodiy liberalizm va erkin bozor tarafdori. 
Iqtisodiyot bo'yicha Alfred Nobel mukofoti laureate. Hayek 20-asrda 
kollektivizmning yetakchi tanqidchilaridan biri edi. U kollektivizmning barcha 
shakllari (hatto nazariy jihatdan ixtiyoriy hamkorlikka asoslangan) faqat davlatning 
yordami bilan mavjud bo'lishi mumkin deb hisoblardi. Uning ishining uslubiy 
asosini murakkab tizimni tavsiflashda muqarrar bo'lgan axborotning to'liqsizligi 
nazariyasi tashkil etdi. Hayek keyinchalik bu nazariyani antropologik, madaniy va 
axborot-nazariy jihatlar bilan kengaytirdi. Fridrix fon Hayek 1947 yilda klassik 
liberalizmni qo'llab-quvvatlovchi iqtisodchilar, faylasuflar, jurnalistlar va 
tadbirkorlarni birlashtirgan Mont Pelerin jamiyati tashkilotining ilhomlantiruvchisi 
va prezidenti etib saylangan, u o’z vazifalarini 1947 yildan 1961 yilgacha bajargan. 
To'liq bo'lmagan ma'lumotlar natijasida markazdan boshqariladigan iqtisodiyot 
tubdan ishlamaydi yoki hech bo'lmaganda bozor iqtisodiyotidan sezilarli darajada 
past bo'ladi. Xullas, 1920-yillarda Xayek mehnat taqsimotiga asoslangan jamiyatda 
axborot taqsimoti ("tarqalgan bilim") ham mavjudligini payqagan edi [12]. Ushbu 
ma'lumotni olish iqtisodiy faoliyatning tasodifiy tabiati va uning ishtirokchilari 
manfaatlarining nomuvofiqligi bilan to'sqinlik qiladi. Shu sababli, individual 
rejalashtiruvchi umumiy rejali iqtisodiyotni to'g'ri tasvirlay olmaydi. 
Rejalashtiruvchini markaziy rejalashtirish uchun zarur bo'lgan bilimlar miqdorini 
ta'minlaydigan vakolatlar bilan ta'minlash uchun markazlashtirilgan hokimiyat 
totalitarizm tomon rivojlanib, jamiyat hayotiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Shu bilan 
birga, Hayek ba'zi sotsialistlarning ma'naviy yuksak maqsadlari bilan 
bahslashmadi, lekin ular taklif qilgan yo'lni, xususan, davlatning har qanday 
aralashuvini xavfli deb hisobladi. Keyinchalik Hayek bu nazariyani ishlab chiqdi 
va bozor iqtisodiyotini shubha ostiga qo'ymaydigan davlat aralashuvi ham uzoq 
muddatda erkinlikni yo'q qilishga olib keladi, deb qo'shimcha qildi. Shunday qilib, 

---

31 
u demokratiya shaklidagi siyosiy erkinlikni, o'z maqsadlariga erishish yo'lidagi 
to'siqlarning yo'qligi sifatida "ichki" erkinlikni talab qildi va qo'rquv va 
ehtiyojlardan xalos bo'lish shaxsiy erkinlikka unchalik aloqasi yo'qligini va hatto 
unga zid ekanligini ta'kidladi. Bu yerda biz gapirayotgan erkinlik barcha ozodlik 
harakatlarining maqsadi bo‘lgan va o‘zboshimchalik va zo‘ravonlikning yo‘qligi 
shaklida mavjud bo‘lgan umumiy siyosiy tamoyildir. Ammo Hayek, agar bu 
erkinlik shubha ostiga olinsa, zo'ravonlik zarur deb hisoblardi: erkinlikni faol 
himoya qilish har qanday asosda yon berishlarga rozi bo'lmasdan, qat'iy va 
dogmatik bo'lishi kerak. 
Hayekning fikricha: 
Bozor tartibi va sotsializm haqidagi bahs - bu omon qolish haqidagi bahs - ko'p 
emas, kam emas. Sotsialistik axloqqa rioya qilish zamonaviy insoniyatning ko'p 
qismini yo'q qilishga va qolganlarning asosiy qismining qashshoqlashishiga olib 
keladi. Hayek resurslardan samarali ayirboshlash va ulardan foydalanish faqat 
erkin bozorlarda narx mexanizmi orqali harakat qilishini ta’kidladi. 1945 yilda 
yozilgan "Jamiyatda bilimlardan foydalanish" kitobida Xayekning ta'kidlashicha, 
narx mexanizmi umumiy va shaxsiy bilimlarni ajratish va sinxronlashtirishga 
xizmat qiladi, jamiyat a'zolariga bevosita o'zini-o'zi tashkil etish printsipi orqali 
turli xil va murakkab natijalarga erishish imkonini beradi. U katalaksiya atamasini 
"ixtiyoriylikning o'zini o'zi tashkil etuvchi tizimini" tavsiflash uchun ishlatgan. 
Hayek 1988-yilda chop etilgan “O‘limga oid g‘urur” kitobida sivilizatsiyaning 
paydo bo‘lishini xususiy mulkning paydo bo‘lishi bilan bog‘lagan. Uning 
so'zlariga ko'ra, narx signallari iqtisodiy hisob muammosini hal qilish uchun har bir 
xo'jalik yurituvchi sub'ektga yashirin yoki tarqatilgan ma'lumotlarni bir-biriga 
etkazish imkoniyatini beradigan yagona vositadir