Mavzu: ishlab chiqarish zaxiralari va ularning tahlili

2.4.Ishlab chiqarish zaxiralari tahlilini uslubiy asoslari
Ishlab chiqarish zaxiralari hisobi va tahlilining uslubiy asoslarini
bir qator mye'yoriy-huquqiy hujjatlar tashkil etadi. Ularni quyida birmabir ko'rsatib hamda izohlab o'tamiz.
O'zbyekiston Ryespublikasining 4-sonli «Tovar-moddiy zaxiralar»
nomli BHMS da yuridik shaxsga mulk huquqida tyegishli bo'lgan tovarmoddiy zaxiralarning buxgaltyeriya hisobi uslubiyati va moliyaviy hisobotda
aks ettirilishini byelgilab byerilgan. Unga ko'ra tovar-moddiy zaxiralarni
hisobga olishning asosiy qoidalari bo'lib quyidagilar hisoblanadi: tan
olish paytini byelgilash, tasniflash, balans qiymatini baholash; tovarmoddiy zaxiralar tannarxiga kiritiladigan xarajatlarni byelgilash, xarajatlarni, shu jumladan xarajat sifatida tovar-moddiy zaxiralar qiymatini kyeyinchalik tan olish; tovar-moddiy zaxiralar qiymatini sotish (baholash)ning sof qiymatiga qadar kamaytirish; ularning chiqib kyetishidan moliyaviy natijalarni, shuningdyek ular bo'yicha axborotni moliyaviy hisobotda yoritish tartibini aniqlashlardir.
Mazkur BHMSda quyidagi atamalar byelgilab byerilgan:
a) tovar-moddiy zaxiralar - kyeyinchalik sotish maqsadida normal
faoliyat yuritish jarayonida tutib turiladigan va ishlab chiqarish jarayonida
mavjud bo'lgan, shuningdyek mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki
xizmatlar ko'rsatish jarayonida yoxud ma'muriy va ijtimoiy-madaniy
vazifalarni amalga oshirish uchun foydalaniladigan moddiy aktivlar;
b) sotishning sof qiymati - tovar-moddiy zaxiralarni maqsadiga ko'ra
ishlatiladigan holatga kyeltirish va sotish bo'yicha baholangan xarajatlar
chyegirilgan holda joriy qiymati;
v) joriy qiymat - ma'lum sanadagi amal qilayotgan bozor narxlari
bo'yicha tovar-moddiy zaxiralarning qiymati yoki xabardor qilingan,
bitimni amalga oshirishni xoxlovchi, mustaqil taraflar o'rtasida bitimni
amalga oshirishda aktivni sotib olish yoki majburiyatni bajarish uchun
yetarli bo'lgan summa;
g) byevosita xarajatlar - aloxida turdagi tovar-moddiy zaxiralarni
ishlab chiqarish (xizmatlar ko'rsatish va ishlar bajarish) jarayoni bilan
byevosita bog'liq bo'lgan hamda ularning birligi tannarxiga to'g'ridan-to'g'ri
kiritiladigan ishlab chiqarish xarajatlari;
d) bilvosita xarajatlar - bir nyecha turdagi tovar-moddiy zaxiralarni
ishlab chiqarish (xizmatlar ko'rsatish va ishlar bajarish) jarayoni bilan
bog'liq bo'lgan ishlab chiqarish xarajatlari, ular muayyan tovar-moddiy
zaxiralar birliklari tannarxiga byevosita kiritilmaydi, buning oqibatida
ular xarajatlar ob'yektlari va ularning birliklari tannarxi o'rtasida
hisob-kitob yo'li bilan taqsimlanadi;
ye) bo'linish nuqtasi - ishlab chiqarish jarayonining muayyan payti, bu
yerda birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulotlarni ishlab chiqarishda
mahsulotlarning aloxida turlari aniq idyentifikaцiyalanadi;
j) idish - mahsulotlar (tovarlar)ni saqlash, o'rab-joylash va tashish uchun ishlatiladigan buyumni ifoda etuvchi moddiy ob'yekt.
Tovar-moddiy zaxiralar tashkilotlarda quyidagilar ko'rinishida bo'lishi mumkin:
a) mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko'rsatish,
ishlab chiqarishga xizmat ko'rsatish, ma'muriy ehtiyojlar va boshqa
maqsadlar uchun mo'ljallangan xom ashyo va matyeriallar, xarid qilinadigan
yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, yoqilg'i, idish va idishbop
matyeriallar, ehtiyot sismlar, invyentarь va xo'jalik anjomlari, boshqa
matyeriallar zaxiralari;
b) boquvdagi va yaylovdagi yosh hayvonlar, katta yoshdagi hayvonlar,
parrandalar, asalari oilalari, sotish uchun asosiy podadan yaroqsiz
qilingan (boquvga qo'yilmasdan) katta yoshdagi qoramollar, sotish uchun
chyetdan qabul qilingan qoramollar;
v) dyetallar, uzyellar, buyumlarning tugallanmagan ishlov byerilishi va
yig'ilishi hamda tugallanmagan tyexnologik jarayonlar ko'rinishida
tugallanmagan ishlab chiqarish. Ishlarni bajaradigan va xizmatlar
ko'rsatadigan tashkilotlarda tugallanmagan ishlab chiqarish ular bo'yicha
qabul qilish-topshirish hujjatlari rasmiylashtirilmagan va tashkilot
tomonidan tyegishli daromad tan olinmagan tugallanmagan ishlar
(xizmatlar)ni bajarishga doir xarajatlardan tashkil topadi;
g) tashkilotda tayyorlangan tayyor mahsulot (ishlab chiqarish цiklining
pirovard natijasi - sotish uchun mo'ljallangan va sonun hujjatlari bilan
byelgilangan hollarda shartnomada yoki boshqa hujjatlarning talablarida
nazarda tutilgan tyexnik va sifat tavsiflariga muvofiq kyeladigan ishlov
byerilishi (butlanishi) tugallangan aktiv);
d) boshqa yuridik yoki jismoniy shaxslardan xarid qilingan (olingan)
va tashkilotning odatdagi faoliyati davomida qo'shimcha ishlov byerishsiz
sotish yoki qayta sotish uchun mo'ljallangan tovarlar. Bunda uzoq muddatli
aktivlar ob'yektlari (binolar, inshootlar, transport vositalari, mulkiy
(mutlaq) hususlar va boshqalar) kyeyinchalik sotish yoki qayta sotish
maqsadida xarid qilingan hollarda tovar bo'lib hisoblanishi mumkin.
Inventar va xo'jalik anjomlari tarkibiga quyidagi myezonlardan biriga javob beradigan aktivlar kiritiladi:
a) xizmat muddati bir yildan oshmaydigan;
b) qiymati bir birlik (komplyekt) uchun xizmat muddatidan qat'i nazar,
O'zbyekiston Ryespublikasida byelgilangan (xarid qilish paytida) eng kam ish
haqining ellik baravarigacha miqdorda bo'lgan buyumlar. Tashkilot raHbari
Hisob siyosatida ularni invyentarь va xo'jalik anjomlari tarkibida
Hisobga olish uchun buyumlar qiymatining bundan past chyegarasini belgilash huquqiga egadir.
Xizmat muddati va qiymatidan qat'i nazar invyentarь va xo'jalik
anjomlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi:
a) maxsus asboblar va moslamalar (muayyan buyumlarni turkumli va
ommaviy ishlab chiqarish yoki yakka tartibdagi buyurtmani tayyorlash uchun
mo'ljallangan maqsadli vazifadagi asboblar va moslamalar);
b) maxsus va sanitariya kiyimlari, maxsus poyabzal;
v) ko'rpa-to'shaklar;
g) yozuv-chizuv anjomlari (kalьkulyatorlar, stol ustiga so'yiladigan
asboblar va Hokazo);
d) oshxona invyentari, shuningdyek sochiq-dasturxonlar;
ye) ularni barpo etish xarajatlari qurilish-montaj ishlarining
tannarxiga kiritiladigan vastinchalik (titulda bo'lmagan) inshootlar,
moslamalar va qurilmalar;
j) foydalanish muddati bir yildan kam bo'lgan almashtiriladigan
uskunalar;
z) ovlash qurollari (trallar, yoyma to'rlar, to'rlar, anjomlar, matraplar
va Hokazo).
Tovar-moddiy zaxiralar buxgaltyeriya hisobining birligi tashkilot
tomonidan mustaqil ravishda, ushbu zaxiralar to'g'risida to'liq va ishonchli
ma'lumotlarni shakllantirish Hamda ularning mavjudligi va Harakati
ustidan lozim darajada nazoratni ta'minlash maqsadida byelgilanadi.
Tovar-moddiy zaxiralarning xususiyatlari, ularni xarid qilish va ulardan
foydalanish tartibiga bog'liq Holda tovar-moddiy zaxiralarning birligi
nomyenklatura raqami, turkum, bir turdagi guruh va hokazo bo'lishi mumkin.
Tovar-moddiy zaxiralar aktiv sifatida tan olinadi, agar:
a) tashkilotga kyelgusida aktiv bilan bog'liq iqtisodiy foyda kyelib
tushishiga ishonch bo'lsa;
b) aktiv qiymatini ishonchli baholash mumkin bo'lsa;
v) ularga bo'lgan mulk xuquqi o'tsa.
Tovar-moddiy zaxiralarga bo'lgan mulk Huquqi, ular bilan bog'liq
xatarlar va mukofotlarning o'tish payti uning shartlari kyelishiladigan
yetkazib byerish (oldi-sotdi) shartnomasi asosida byelgilanadi.
Ular bo'yicha mulk Huquqi tashkilotga tyegishli bo'lmagan, biroq
shartnoma shartlariga muvoofiq uning ixtiyorida bo'lgan tovar-moddiy
zaxiralar balansdan tashsari Hisobvaraqlarda shartnomada nazarda
tutilgan baho bo'yicha aks ettiriladi.
Tovar-moddiy zaxiralar quyidagilar natijasida tashkilotning
buxgaltyeriya balansiga kiritilishi lozim:
a) yetkazib byerish (oldi-sotdi) shartnomasi bo'yicha xarid qilish;
b) muassislardan tashkilotning ustav kapitaliga ulush sifatida kyelib
tushishi;
v) muassislar tarkibidan chiqishda yoki tugatilayotgan tashkilotning
mol-mulki uning ishtirokchilari o'rtasida taqsimlanayotganda ilgari boshqa
tashkilotning ustav kapitaliga kiritilgan tashkilotning ta'sis ulushi
qaytarilishidan kyelib tushishi;
g) tyekinga kyelib tushish (Hadya shartnomasi bo'yicha);
d) ayirboshlash;
ye) uzoq muddatli aktivlar tarkibidan o'tkazish;
j) ortiqcha (Hisobga olinmagan) tovar-moddiy zaxiralarni aniqlash;
z) ilgari byerilgan tovar qarzining qaytarilishi yoki tovar qarzini
olish;
i) tashkilotning o'zida tayyorlanishi;
k) Hisobot davri oxirida tugallanmagan va tugallanmagan ishlab
chiqarish tarzida Hisobga olinadigan ishlarni bajarish va xizmatlar
ko'rsatish;
l) tovar-moddiy zaxiralarga bo'lgan mulk Huquqi olinishiga olib
kyeladigan boshqa opyeraцiyalar va Hodisalar.
Tovar-moddiy zaxiralar quyidagi ikki qiymat: Hisobot davri
oxiridagi tannarxidan (xarid qiymati yoki ishlab chiqarish tannarxi) yoki
sotishning sof qiymatidan eng kam qiymat bo'yicha baholanadi.
Tovar-moddiy zaxiralarning buxgaltyeriya Hisobida tyegishli tarzda tan
olingan tannarxi O'zbyekiston Ryespublikasi qonun Hujjatlari va mazkur
BHMS bilan byelgilangan Hollardan tashqari o'zgartirilmaydi.
Tovar-moddiy zaxiralar tashkilotning buxgaltyeriya balansiga tannarxi
bo'yicha kiritiladi, u xarid qiymati (yetkazib byeruvchiga to'lanadigan
summalar) va ularni xarid qilish bilan bog'liq bo'lgan barcha xarajatlarni
o'z ichiga oladi.
Ushbu tartib 4-sonli «Tovar-moddiy zaxiralar» nomli BHMS da
hamda «Mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish
tartibi to'g'risida» gi Nizomda byelgilab qo'yilgan. Xususan, «Mahsulot (ish
va xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda
moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to'g'risida» gi Nizomga
muvofiq xarajatlar quyidagi guruhga bo'linib hisobga olinishi
byelgilangan:
Mazkur Nizomga muvofiq barcha xarajatlar quyidagilarga
guruhlanadi:
1. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:
a) byevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
b) byevosita va bilvosita myehnat xarajatlari;
v) boshqa byevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab
chiqarish xususiyatiga ega bo'lgan ustama xarajatlar;
2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy
faoliyatdan olingan foydada xisobga olinadigan xamda davr xarajatlariga
kiritiladigan xarajatlar;
a) sotish xarajatlari;
b) boshqarish xarajatlari (ma'muriy sarf-xarajatlar);
v) boshqa opyeraцion xarajatlar va zararlar;
xo'jalik yurituvchi, sub'yektning umumxo'jalik faoliyatidan olingan
foyda yoki zararlarni xisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo'jalik
yurituvchi sub'yektning moliyaviy faoliyati bo'yicha xarajatlari:
a) foizlar bo'yicha xarajatlar;
b) xorijiy valyuta bilan opyeraцiya bo'yicha salbiy kurs tafovutlari;
v) qimmatli qog'ozlarga qo'yilgan mablag'larni qayta baholash;
g) moliyaviy faoliyat bo'yicha boshqa xarajatlar;
favqulodda zararlar, u daromad (foyda)dan olinadigan soliq to'langunga qadar foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda xisobga olinadi.