Mavzu: IX-XIII asrlarda O‘zbekiston madaniyati va san’ati Reja

Raboti Malik karvonsaroyi
B iroq XIII asrda mo‘gullar bosqini O‘rta Osiyo madaniy taraqqiyotining izdan chiqishiga olib keldi, biroq uni batamom to‘xtatib qo‘ya olmadi. Buxorodagi XIII—XIV asr me’morlik namunalari bunga dalildir. 1261 yilda bunyod etilgan Sayfiddin Boxarziy maqbarasi bu davrning noyob yodgorligi sanaladi. Baland peshtoqli va tuxumsimon qo‘sh gumbazli bu maqbara ilohiyot olamiga bag‘ishlangan. Xivada Najmiddin Kubro maqbarasi, Qo‘hna Urganchdagi Qutlug‘ Temur minorasi, To‘rabekxonim maqbarasi va boshqa me’morlik yodgorliklarning yaratilganligi fikrimiz dalilidir.


Xattotlik va miniatyura san’ati
Xattotlik (arab. — husnixat yozuvchi) kitob koʻchirish hamda meʼmoriy inshootlar, badiiy buyumlarning kitobalarini yaratish sanʼatidir. Sharqda, jumladan, Oʻrta Osiyoda kitob bosish vujudga kelguniga qadar qoʻlyozma kitob tayyorlash, ularning nusxalarini koʻpaytirish (matn koʻchirish) bilan xattotlar shugʻullangan.
Xattotlikda 10 xil asosiy xat uslublari (nasx, kufiy, muxakkak, nastaʼlik, suls, tavqe, taʼliq, devoniy, riko, rikʼiy) mavjud bo‘lgan. Xususan, kufiy yozuvi koʻpgina meʼmoriy va boshqa yodgorlik obidalarining bezagida, saqlanib qolgan. Jumladan, Oʻzbekiston musulmonlari diniy idorasida saqlanayotgan Usmon Qurʼoni ham ana shu kufiy (qad. hijoz adabiy yozuvi)da koʻchirilgan. Qurʼon koʻchirishda nasx, buyruq va farmonlar yozishda tavqe, maktublar bitishda riqo ishlatilgan. Bulardan tashqari tumor, gʻubor, shajariy, tugʻro va boshqa yozuv usullari ham boʻlgan.
Somoniylar davrida xattotlik san’atining taraqqiy etishida Ismoil ibn Hamid Javxariy, Muqla Yazidiy, Abuabdullo ibn Hamid Xorazmiy, Abulqosim Nishopuriy, Yoqub ibn Makul va boshqalar muhim rol o‘ynagan.
Kitobat sanʼati bilan bir qatorda yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, binolarning kitobalari, shu bilan birga qabrtoshlardagi bitiklar va buyumlarda xattotlik keng qoʻllanilgan.

Kufiy yozuvida Olloh nomi zikr etilgan mozaika. Samarqand
IX-XII asrlarda tasviriy san’at taraqqiyotiga islomdagi tirik jonzotni tasvirlashni man etgan ta’qiqilar o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Ammo bu chegaralashlar tasviriy san’atning umumiy taraqqiyotini bo‘g‘a olmaydi. Mana shu ta’qiqlanishlar natijasida Sharq mamlakatlarida qo‘lyozma kitoblarga ishlangan bezaklar – miniatyura san’ati yuksak darajada rivoj topdi. Miniatyuraning yuzaga kelishi va rivojlanishi, badiiy adabiyotning ravnaqi, kitobning qadimda Sharqda ilmu ma’rifat manbai sifatida yuksak qadrlanganidan dalolat beradi. XIII asrda Xurosonda bo‘lgan arab sayyoh-geografi Yoqutning yozishicha, o‘nlab kutubxonalar bo‘lgan: “Butun dunyoda men bu kabi ko‘p ajoyib kitoblarni ko‘rmaganman”¹.
Miniatyura (frans. miniature; lot. minium — qizil bo‘yoq) badiiy usullari o‘ta nafis bo‘lgan kichik hajmli (mo‘’jaz) tasviriy sanat asarlaridir. O‘rta asr qo‘lyozmalarini ziynatlash uchun yaratilgan nafis mo‘’jaz rasmlar, shuningdek, suyak, pergament, mag‘zi soxta (toshqog‘oz), metall, chinni, ba’zan maishiy buyumlar (tamakidon, soat, uzuk va b.)ga ishlangan kichik hajmdagi rangtasvirga ham miniatyura atamasi qo‘llanadi.
Badiiy miniatyuraning kitob va portret miniatyurasi kabi sohalari keng tarqalgan. Kitob miniatyurasi – kalligrafiya, sahifalarni ziynatlash, muqova bezagi bilan bir qatorda qo‘lyozmaning eng asosiy murakkab dekorativ unsurlaridan birini tashkil qiladi. Miniatyuraning asosiy ahamiyati
matn mazmunini tushuntirish va umuman olganda, dunyoviy xarakterga ega bo‘lgan asarlarni bezashdan iborat bo‘lgan. Ular turli bo‘yoqdar bilan qo‘lda bevosita qo‘lyozma kitoblar varaqlariga ishlanib, undagi naqshlar (sarlavqa, unvon, lavha va b.) shu kitoblarning bezaklari bilan uyg‘unlashgan.
Miniatyura qadimdan ma’lum bo‘lgan. Qadimgi Misr papiruslariga xira bo‘yoqlar bilan peroda rasmlar tekis yuzali qilib rangtasvir usulida ishlangan. So‘nggi antik miniatyuralari (4—6-a.lar) shakllar va nur-havo holati to‘g‘ri berilganligi bilan diqqatga sazovor.
Miniatyura qo‘lyozma kitoblarning mo‘jaz rasmlari va alohida ishlangan rasmlar sifatida XII asrlardan boshlab Sharqda keng tarqalgan. Avval ilmiy qo‘lyozmalar (masalan, tabobatga oid Dioskoridning «Dorilar» risolasining arab tiliga tarjimasi, Abu Rayhon Beruniyning «Osar ul-boqiya» — «O‘tmishdan qolgan yodgorliklar», Qazviniyning «Nujum» — «Yulduzlar» va b.), keyinchalik badiiy asarlar (Haririyning «Maqomot», «Kalila va Dimna», «Tarixi Tabariy» kabi asarlar)ga rasmlar ishlangan.
O‘rta asrlarda Sharqda miniatyuraning o‘ziga xos maktablari shakllangan. Ushbu davr Sharq miniatyurasida bir qator maktablar ajralib turadi: Misr, Suriya, Iroq, Afg‘oniston, O‘rta Osiyo, Ozarbayjon, Eron, Hindiston qo‘lyozma kitoblarining barcha bezaklari o‘zaro uyg‘unlikda bog‘langan; chiziqli ritm, manzara, ranglarning nozik uyg‘unligi ularning bezak tuzilishini belgiladi.
Miniatyura san’ati kitobat sanʼati (arab, kataba -yozish, yozmoq soʻzidan) — qoʻlyozma kitoblarni yaratish va ziynatlash bilan bog‘liq bo‘lgan. Markaziy Osiyoda (jumladan, Oʻrta Osiyoda) qoʻlyozma kitoblarni bezash juda qadimdan maxalliy madaniyat taraqqiyot bosqichlari bilan bogʻliq holda shakllangan. Eng qadimgi kitoblardan «Avesto» qoʻlyozmalari; sugʻd tilida yaratilgan «Vessantaraka jataka» asari (uning varaqlari turli mamlakatlar — Rossiya, Fransiya, Angliyada saqlanadi); sopol yuzasidagi bitiklar, charm oʻramlari, metall buyumlardagi yozuvlar, qogʻoz varaq taxlamalari (taxtachalar orasiga olib tizimchalar bilan bogʻlangan turi) va boshqa oʻrta asrlarda umummusulmon yoki arab tilidagi qoʻlyozma anʼanalariga asoslangan kitobat sanʼati toʻliq shakllandi va yuksak taraqqiyot darajasiga erishdi. Kitobat sanʼati hunarmandlar — qogʻozrez, xattot (kitob va risolalarni ko‘chiruvchi kotib), lavvoh (sarlavha va jadvallarni bezovchi), muzahhib (zarhal beruvchi mo‘yqalam sohibi), musavvir, sahhof (muqovasoz) va boshqalardan iborat guruh (jamoa) tomonidan bajariladigan jarayon boʻlib, Oʻrta va Yaqin Sharq islom tasarrufidagi davlatlarda bir xil usulda amalga oshirilgan.
Qo‘lyozma kitoblarni tayyorlashda kitob uchun yaxshi, sifatli qog‘oz tanlash muhim bo‘lgan. Bu o‘rinda Samarqand qog‘ozi, ayniqsa, o‘zining bejirimligi va sifati bilan dong taratgan. Samarqand qog‘ozlari miloddan avvalgi davrda Buyuk Ipak yo‘li orqali Eron, Hindiston, Shom va Rumgacha yetib borgan. 
Qoʻlyozma kitob uchun yaxshi, sifatli qogoz tanlangan, xattot matnni qogʻozga yozishda maxsus qogʻozkarton (mistar) ustiga ip tortib uning izini matn yoziladigan qogʻozga tushirib olgandan soʻng xat yozilgan. Matnni joylashtirilishi xattotning mahoratiga bogʻliq boʻlgan. Bitilgan matnni lavvoh hoshiya qogʻozga yelimlagan. Ustidan jadvalkash ayni yopishtirilgan joydan turli ranglarda chiziqlar tortib, matnni jadvalga olgan. Soʻngra muzahhib suyultirilgan oltin va boshqa turli ranglar yordamida qoʻlyozmani ziynatlagan va «shams», «lavha», «sarlavha», «zarvaraq» «xotima» naqshlar bilan bezagan. Boʻsh qoldirilgan joylarga musavvir rasm (miniatyura) ishlagan. Musavvir, naqqosh nafis qamish qalam bilan rasmning asosiy tarhini, shakllar chizigʻini, zaminni, detallarni chizib, soʻng turli rangda (oltin, kumush ishlatgan holda) boʻyagan. Muqovachi qoʻlyozmani karton yoki charmdan ishlangan (naqsh zarb qilingan, boʻyoqlar, oltin bilan boʻyalgan) muqovaga biriktirgan, muqova qopqogʻi yogʻochdan baʼzan kumushdan quyib tayyorlangan hamda bosma, oʻyma va qadama naqshlar, yorqin rasmlar bilan bezatilgan.
VIII-XII asrlarda mutafakkirlar, olimlar asarlari, asosan, arab tilida (Xorazmiyning «Kitobi surat al-arz» — «Yer tasviri kitobi», 1036; Beruniyning «Osor ulboqiya» — «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», XIV-asr va boshqalar), keyinchalik (X—XIX-asrlar) fors tilida bitilgan va rasmlar bilan bezatilgan.
TESTLAR