Mavzu: jahon qora va rangli metallurgiya sanoatining shakllanishi

Pirоmеtаllurgiya mаhsulоtlаri. Shtеynlаr.
Shtеyn dеb, qo‘shimchаlаrni eritаdigаn tеmir sulfid bilаn аsоsiy оg‘ir rаngli mеtаll sulfidlаrining qоrishmаsigа аytilаdi. Shtеynlаr mеtаll tаrkibli оrаliq mаhsulоt hisоblаnаdi, ulаr аsоsаn mis, nikеl vа qismаn qo‘rg‘оshin pirоmеtаllurgiyasidа оlinаdi. Rаngli mеtаllurgiyadа misli, mis - nikеlli, nikеlli vа pоlimеtаll shtеynlаr оlinаdi.
Ulаr suyuq holdа hоsil bo‘lаdi vа dеyarli suyuq shlаk bilаn аrаlаshib kеtmаydi, bu esа tindirishi yo‘li bilаn ulаrni bir – biridаn аjrаtish imkоnini bеrаdi. SHtеyn vа shlаkni bir – biridаn tеz аjrаtish uchun, ulаrning zichliklаri оrаsidаgi fаrq kаmidа 1t/m bo‘lishi kеrаk.
Mis shtеynlаridа аsоsiy kоmpоnеntlаr mis vа tеmir sulfidlаri hisоblаnаdi. Mis – nikеl shtеynlаridа ko‘prоq Ni3S2, Cu2S, FeS bo‘lаdi.

2.1.2-rasm Pirometallurgiya olish jarayoni
Mis vа mis – nikеl shtеynlаrining muhim хususiyatlаri ulаrdа оltingugurt miqdоri (23-27%) bir хil bo‘lishi vа kislоrоdning tеmir оksidlаri (Fe3О4) eritmаsi ko‘rinishidа uchrаshi hisоblаnаdi. Mеtаllurgik аmаllаrni bаjаrgаndа bundаy shtеynlаrdа оltingugurt miqdоri 25% gа tеng dеb qаbul qilinаdi. Аsоsiy mеtаllning shtеyndаgi miqdоri оshishi bilаn, kislоrоd miqdоri kаmаyadi, ya’ni shtеyn qаnchа kаmbаg‘аl bo‘lsа, shunchа undа kislоrоd miqdоri ko‘p bo‘lаdi.
Mis vа mis – nikеl shtеynlаri hаmmа nоdir mеtаllаrni yaхshi erituvchi (to‘plоvchi) hisоblаnаdi. Bundаn tаshqаri, ulаr tаrkibidа аlbаttа sеlеn, tеllur, vismut, kаdmiy vа bоshqа elеmеntlаr bo‘lаdi.
Nikеl shtеynlаridа оltingugurt miqdоri o‘zgаruvchаn bo‘lаdi. U eritish vаqtidа fеrrоnikеl miqdоrigа bоg‘liq bo‘lаdi. Nikеl shtеynlаridа kislоrоd dеyarli bo‘lmаydi.
2.2. Sanoat korxonalarining joylashuvi

Rangli metallurgiya korxonalarining joylashishi ko'pgina iqtisodiy va tabiiy sharoitlarga, ayniqsa, xomashyo omiliga bog'liq. Xom ashyodan tashqari yoqilg'i-energetika omili ham muhim rol o'ynaydi.

Rossiya hududida bir nechta asosiy rangli metallurgiya bazalari shakllangan. Ularning ixtisoslashuvidagi farqlari yengil metallar (alyuminiy, titan-magniy sanoati) va ogʻir metallar (mis, qoʻrgʻoshin-rux, qalay, nikel-kobalt sanoati) geografiyasining oʻxshash emasligi bilan izohlanadi.
Og'ir metallar
O'zbekiston pochta markasida mis eritish sanoati Og'ir rangli metallar ishlab chiqarish, energiyaga bo'lgan ehtiyojning kichikligi sababli, xom ashyo qazib olish sohalari bilan chegaralangan.
Zaxiralari, mis rudalarini qazib olish va boyitish, shuningdek, mis eritish bo'yicha Ural iqtisodiy rayoni Rossiyada etakchi o'rinni egallaydi, uning hududida Krasnouralskiy, Kirovgradskiy, Sredneuralskiy, Mednogorskiy kombinatlari ajralib turadi.
Qo'rg'oshin-rux sanoati umuman polimetall rudalari tarqalgan hududlarga qaratiladi. Bunday konlarga Sadonskoye ( Shimoliy Kavkaz ), Salairskoye (G'arbiy Sibir), Nerchinskoye (Sharqiy Sibir) va Dalnegorskoye (Uzoq Sharq) kiradi.
Polimetall rudalar (poli... va metall) — qoʻrgʻoshin, pyx, mis va ku-mush sulfidlaridan iborat kompleks rudalar. Qaysi metallning kupozligiga qarab qurgʻoshin-ruxli, kumushqoʻrgʻoshinli rudalar deb ataladi.
Polimetall rudalar endogen sharoitda gidrotermal eritmalarning kristallanishidan hosil buladi. Polimetall rudalar slanets, gneys, ohaktosh, tuf-slanets, granitoidlar orasida joylashib, turli kattalikdagi qatlamlar, tomirlar, shtok, rudali ustunlar va boshqa shakllarda buladi. Polimetall rudalar tarkibiga pirit, sfalerit, xalkopirit, galenit, baʼzan kumush, vismut va boshqalarning sulfidlari kiradi. Atmosferadagi havo va namlikning taʼsirida baʼzan birlamchi (sulfid) Polimetall rudalar ikkilamchi (oksidlangan) Polimetall rudalarga utishi mumkin.
Bunday rudalarga serussit, anglezit, piromorfit, smitsonit, kalamin va boshqa minerallar kiradi. Oʻzbekistonda Polimetall rudalar konlari Chatqol, Qrramozor, Qurama togʻlarida, mamlakatning gʻarbiy va jan. qismida (Xondiza polimetall ruda koni) joylashgan. Shuningdek, RF (Ural, Oltoy), Qirgʻiziston, AQSH, Kanada, Avstraliya, Peru, Yaponiya, GFR, Ispaniyada Polimetall rudalar konlari bor. Polimetall rudalar qoʻrgʻoshin, pyx, mis, kumush va boshqa me-tallar olish uchun asosiy manba hisoblanadi.⁹
Nikel-kobalt sanoati markazlari Norilsk ( Sharqiy Sibir ) va Monchegorsk ( Shimoliy iqtisodiy rayon) shaharlari, shuningdek, Nikel (Murmansk viloyati) shahar tipidagi aholi punktidir .
Yengil metallar
Yengil metallarni olish uchun katta miqdorda energiya talab qilinadi. Shuning uchun engil metallarni erituvchi korxonalarni arzon energiya manbalari yaqinida to'plash ularni joylashtirishning eng muhim tamoyilidir.
Alyuminiy ishlab chiqarish uchun xom ashyo Shimoliy-G'arbiy mintaqaning boksitlari ( Boksitogorsk ), Urals ( Severuralsk shahri ), Kola yarim oroli ( Kirovsk ) va janubiy Sibir (Goryachegorsk) nefelinlaridir .

2.2.3-rasm Kala yarim oroli

Alyuminiy oksidi - glinozyom, bu alyuminiy xomashyosi bor joylariga ajratiladi. Undan metall alyuminiy olish katta miqdorda elektr energiyasini talab qiladi. Shuning uchun alyuminiy zavodlari yaqinida qurilgan yirik elektr stantsiyalari, asosan gidroelektrostantsiyalar ( Bratsk, Krasnoyarsk va boshqalar). )

Titan-magniy sanoati asosan Uralsda, ham xomashyo qazib olish joylarida ( Bereznikovskiy titan-magniy zavodi ) va arzon energiya ( Ust-Kamenogorsk titan-magniy zavodi ) hududlarida joylashgan. Titan-magniyli metallurgiyaning yakuniy bosqichi - metallar va ularning qotishmalarini qayta ishlash - ko'pincha tayyor mahsulotlar iste'mol qilinadigan joylarda joylashgan.
Qora metallar (qora metallar) — temir va uning asosidagi qotishmalar (poʻlatlar, ferroqotishmalar, choʻyan). Qora metallarga koʻpincha marganets (92 % metallurgiyada ishlatiladi) va baʼzan xrom [1] [2] [3] [4] (65 % metallurgiyada ishlatiladi) va vanadiy [3] [4] (90 % poʻlat va choʻyanni legirlash uchun ishlatiladi) kabi metallar kiradi. Bu metallar asosan choʻyan va poʻlat ishlab chiqarishda qoʻllaniladi. Qora metallar xalq xoʻjaligida ishlatiladigan metallarning umumiy hajmining 90 % dan ortigʻini tashkil qiladi, ularning asosiy qismini esa turli poʻlatlar tashkil etadi. Temir qotishmalariga turli xil xususiyatlarni beruvchi asosiy element ugleroddir.
Choʻyanlar — temirning uglerodli qotishmalari boʻlib, uglerod miqdori 2,14 % dan ortiq (baʼzi choʻyanlarda 6 % gacha). Choʻyanlar oq, kulrang va egiluvchanlarga boʻlinadi.
Poʻlatlar — temirning uglerodli qotishmalari, tarkibida 2,14 % dan kam uglerod boʻladi.
kam uglerodli (0,25 % dan kam),
uglerodli (0,25-0,6 %),
yuqori uglerodli (0,6 % dan ortiq).
Uglerodga qoʻshimcha ravishda, choʻyan va poʻlatlarda boshqa komponentlar ham mavjud legirlovchi: kerakli xususiyatlarga ega boʻlgan choʻyan va poʻlatlarni olish uchun — korroziyaga chidamlilik, elastiklik, bolgʻalanuvchanlik, issiqlikka chidamlilik; legirlovchi komponentlarga kremniy, alyuminiy, marganets, molibden, mis, nikel, xrom, vanadiy, volfram va boshqalar kiradi;
zararli aralashmalar: oltingugurt, fosfor, mishyak, kislorod, azot .
Metallga kerakli shakl va xususiyatlarni berish bosim bilan ishlov berish va soʻngra issiqlik bilan ishlov berish orqali erishiladi.

XULOSA

Bugungi kunda metallurgiya sanoati jadallik bilan rivojlanib bormoqda. Metallga boʼlgan ehtiyojning keskinlik bilan oshishi yangi turdagi texnologiyalarni yaratishga sabab boʼlmoqda. Jumladan iqtisodning turli tarmoqlarida ogʼir rangli metallar hisoblanuvchi mis, rux, qoʼrgʼoshin, qalay, kadmiy, nikel, kobalt
metallariga talab oshib bormoqda.
Hozirgi vaqtgacha mis metallurgiyasida keng tarqalgan texnologik sxema va ularning qurilmarini joylashish sxemalari ko‘pgina kamchiliklarga ega. Ularning asosiy kamchiligi sifatida qimmatli komponentlarni texnologiyaning mahsulot va yarim mahsulotlari bilan ifloslanishiga olib keluvchi, rudali xom ashyoning ko‘p bosqichli qayta ishlanishini keltirish mumkin. Buning natijasida ular rudali xom ashyodan to‘liq va hamma foydali komponentlarni ajratib olinishini ta’minlamaydi. Bundan tashqari, mavjud pirometallurgik jarayonlar, birinchi navbatda energetik
sarf – xarajatlar bilan bog‘liq bo‘lgan rudali eritish atrof muhitni ifloslanishiga olib
keladi. Qo‘llanilayotgan ko‘pgina jarayonlarni eskirib, hozirgi kun talabiga javob
bermaydigan deb atash mumkin.
“Ogʼir rangli metallar texnologiyasi” fani xom ashyoni metallurgik qayta ishlashga tayyorlash, piro- va gidrometallurgik usullardan foydalanib metall tarkibli xom ashyoni qayta ishlab asosiy metallni ajratib olish, asosiy metalldan tashqari yarim mahsulot va chiqindilardan qolgan qimmatbaho moddalarni ajratib olish, qayta ishlash jarayonida kechadigan fizika-kimyoviy oʼzgarishlarni bilish va ularga taʼsir etish, metall tarkibli xom ashyolarni qayta ishlashda qoʼllaniladigan asosiy va yordamchi dastgohlar turi va ularning ishlash printsipini bilish toʼgʼrisida bilimlarni oʼrgatadi.