Mavzu: Jahon xo’jaligining umumiy xususiyatlari va rivojlanishi jihatlari

1.2. Dunyo xo’jaligining moxiyati va bosqichlari
Jahon iqtisodiyotining keyingi vaqtda uch: 1) agrar; 2) industrial; 3) postindustrial tiplari mavjudligi haqida tasavvur shakllangan. Dunyoda sanoat taraqqiyoti yuz bergan XVIII-XIX asrlargacha bo’lgan davrda iqtisodiyotning agrar tipi xukmron edi. Keyinchalik sanoat tipining ahamiyati osha bordi va bu jarayon bugun ham davom etayapti. Shu bilan birga dunyo miqyosida iqtisodiy faol aholining salkam yarmi qishloq xo’jaligida band ekanligini esdan chiqarmaslik lozim. Rivojlanayotgan mamlakatlarda band bo’lgan aholining deyarli 60%i qishloq xo’jaligiga to’g’ri keladi, qoloq mamlakatlarda undan ham yuqori.
Hozirgi vaqtda Yevropa, Shimoliy Amerika mamlakatlarida hamda Yaponiyada sanoat va qurilish tarmoqlariga jami band aholining 30-38 %i to’g’ri keladi. Germaniya va Shvetsariyada bu ko’rsatkich 40-43 %ga teng.
FTI kengayishi va chuqurlashishi natijasida dunyodagi ko’pchilik, asosan iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotning yangi postindustrial tipi shakllana boshladi. Bunday tipda noishlab chiqarish tarmoqlari, ayniqsa xizmat ko’rsatish sohasi tez rivojlana boshladi.
Lekin, shularning barchasi fantalab ishlab chiqarishning rivojlanishi, ilmiy-tadqiqot ishlarining keng miqyosda amalga oshirilishi, jamiyat ilmiy va ta’limiy, ilmiy-texnik salohiyatining keskin o’sishi bilan bog’langan.
Postindustrial mamlakatlar qatoriga g’arbiy, Janubiy va Shimoliy Yevropa mamlakatlari, AQSh, Kanada, Avstraliya, Yaponiya hamda Argentina, Liviya va boshqa davlatlar kiradi. Ularga noishlab chiqarish sohasiga jami band aholining 50-70 %i to’g’ri keladi.³
Rivojlanayotgan mamlakatlarning ayrimlarida ham noishlab chiqarish sohasi yuqori darajada rivojlangan. Shular qatoriga ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish borasida katta yutuqlarga erishgan (Argentina, Meksika, Braziliya, Chili, Koreya Respublikasi), yoki neftni eksport qilish natijasida moliya va ishbilarmonlik faoliyatlarining yirik markazlariga aylangan (Liviya, Jazoir, Saudiya Arabistoni, BAA, Quvayt, Katar), yohud vositachilik faoliyatini olib borishga va turizmga ixtisoslashgan (Bagam, Kanar oro’llari, Monako, Andorra, San-Marino) mamlakatlar kiradi.

5.2. Sanoatning xalq xo’jaligidagi ahamiyati, uning rivojlanishi va joylashishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar

Sanoat-moddiy ishlab chiqarishning bosh tarmog’i hisoblanadi. Yer shari iqtisodiy faol aholisining 20 %dan kamrog’i sanoatda, 60 % qishloq xo’jaligida ishtirok etadi.

Sanoatning rivojlanishi ko’p jihatdan xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlarining rivojlanishini aniqlab beradi.
Masalan, qishloq xo’jaligining rivojlanishi ko’p jihatdan qishloq xo’jalik mashinalari, mineral o’g’itlar, kimyoviy moddalar, yoqilg’i, qurilish materiallari bilan ta’minlanishi bilan bog’liqdir. Chunki, sanoat:
a) xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari uchun ishlab chiqarish vositalarini, shu jumladan mehnat quro’llarini ishlab chiqaradi.
b) sanoat iste’mol mollarini ishlab chiqaradi. Shuning uchun har bir mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi sanoat darajasiga qarab aniqlanadi.
Hozirgi vaqtda sodir bo’layotgan fan-texnika inqilobi ham birinchi navbatda sanoat ishlab chiqarishiga bog’liqdir. Fan-texnika inqilobi ham sanoatning tarkibi va geografiyasini tez o’zgarishiga olib kelmoqda.
Sanoat-ishlab chiqarish vositalarini va iste’mol buyumlarini ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga bo’linadi.
Shuningdek, sanoat quyidagi ikki katta tarmoqqa bo’linadi:

1. 
   unduruvchi sanoat (tabiatdagi mavjud boyliklarni qazib oladi, tayyorlaydi; masalan: ko’mir, neft, metall rudasi, o’rmon, baliq ovlash va hokazo).
   
2. 
   ishlab chiqaruvchi sanoat, sanoatning o’zida undirilgan, qishloq xo’jaligida ishlab chiqarilgan moddiy resurslarni qayta ishlaydi.
   

Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarda unduruvchi sanoat salmog’i 10% ni, ishlab beruvchi sanoat-salmog’i esa 90%ni tashkil etadi.
Jahon sanoatining turli mamlakatlarda rivojlanishiga va joylanishiga asosan quyidagi ikki omil hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi:

1. 
   tabiiy sharoit va tabiiy resurslar.
   
2. 
   ijtimoiy-iqtisodiy omillar.
   

Tabiiy sharoit va tabiiy resurslardan foydalanish hamisha ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi, fan va texnika taraqqiyotiga bog’liq bo’lib keladi.
Jahon fani va texnikasining to’xtovsiz taraqqiyoti insonning tabiatdan foydalanish imkoniyatlarini oshirmoqda, ishlab chiqarish kuchlarini takomillashtirishga, uning tabiiy omillarga qaramligini kamaytirmoqda. Yadro, quyosh, qalqish energiyalaridan foydalanishning keng yo’lga qo’yilishi natijasida sanoatning tabiiy energiya manbalariga bog’liq ravishda joylanishi barham topmoqda. Bu yo’nalishda fan-texnika inqilobining quyidagi yutuqlari ayniqsa katta ahamiyatga ega bo’lmoqda.
Sanoatni joylashtirishda avvalo ishlab chiqarish xarajatlariga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsatuvchi tabiiy omillardan hom-ashyo bazalarining sharoitlari alohida ahamiyat kasb etadi. Bular:
a) xom-ashyo manbalarining yaqinligi
b) ularning boyligi
v) sifati
g) xom-ashyoning qiymati.
Tabiiy omillarni sanoat geografiyasiga ta’siri fan-texnika inqilobi yutuqlari asosida doimo kamayib bormoqda, lekin ularning ta’siri hech qachon yuqolmaydi. U ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanish darajasiga bog’liqdir.