Mavzu: Janubiy Turkmaniston shaxarlari urbanizatsiyasi

Turkmaniston davlatining janubida qadimiy shaharlar
Turkmaniston davlatining janubi-sharqiy qismida Markaziy Osiyodagi eng qadimiy shahar. U Murg'ob daryosi bo'yida, Maryam shahri yaqinida joylashgan. Bugungi kunda Qadimgi Marv butun insoniyatning Umumjahon merosi ob'ekti bo'lgan xarobalardir.Margan tsivilizatsiyasi davrida Marv vohasi allaqachon yashagan. Bu uning miloddan avvalgi 3-2 ming yil avval mavjud bo'lganligini anglatadi. Bizning davrimizda shahar Parfiyaning asosiy markazlaridan biriga aylandi. O'sha paytda uning maydoni 60 kvadrat metr edi.
VII asrda arablar O'rta Osiyoni zabt etgandan so'ng, shahar sharq va shimolga ekspeditsiyalar uchun tramplinga aylandi. Vaqt o'tishi bilan Marv arablar uchun kitob markaziga aylandi. Bu erda joylashgan 10 ta kutubxona tufayli sodir bo'ldi.
Somoniylar sulolasi davrida Marv chindan ham gullab-yashnagan. Bu voqea XII asrda, Sulton Sanjar uni saljuqiylar poytaxtiga aylantirgan paytda yuz berdi. Shahar ichidagi imoratlar g'aroyib edi - ular Bog'dod va Konstantinopol binolaridan ko'ra ulug'vor edi.Ammo 1221 yilda mo'g'ullar chiroyli shaharni shafqatsizlarcha yo'q qilishdi. Temuriylar Marvni jonlantirishga harakat qildilar, ammo u hali ham o'zining avvalgi buyukligiga erisha olmadi.
Turkmanistonning uchinchi yirik shahri - Maryam (1937 yilgacha - Marv), deltada Qorakum qumlari o'rtasida katta vohada joylashgan. Murg'aba. Meri 1884 yilda qadimiydan 30 km uzoqlikda joylashgan Rossiya harbiy va ma'muriy markazi sifatida tashkil etilgan. Hozir u boy paxta etishtiriladigan mintaqaning eng yirik markazi, yirik transport markazi va mamlakat gaz sanoatining asosiy markazi - Turkmaniston uchun asosiy daromad manbai hisoblanadi. Shahar qiziq Tarix muzeyi Arxeologik topilmalar, turkman gilamlari, milliy liboslari, kumush va turli xil mahalliy qabilalarning kashta tikilgan ajoyib buyumlari. Shuningdek, o'lkashunoslik va etnografik eksponatlar diqqatga sazovordir.
Marv vohasi (Maryamdan 40 km sharqda) O'rta Osiyoning eng qadimgi mintaqalaridan biri bo'lib, sug'orishni o'zlashtirgan - bu qismlarda sug'orish tizimining dastlabki izlari bronza davriga borib taqaladi. Shu sababli, qadimgi dunyodagi eng katta shaharlardan biri bu erda o'sganligi ajablanarli emas. Marvning kelib chiqishi sirlarda saqlanadi, aniq bir narsa aniq - u haqida birinchi yozma ma'lumot VIII-VI asrlar atrofida Avestan xronikalarida uchraydi. Miloddan avvalgi Ular shu erda yashab, ishlashgan Umar Xayyom as-Samaniy, Imomad din Isfahani va o'rta asrning boshqa buyuk mutafakkirlari.
Zamonaviy xarobalar orasida kamida beshta qadimiy aholi punktlari mavjud - Erk qal'a, Gyur qal'a, Sulton qala, Abdulloh qal'a va Bayramalikxon qaladevor bilan o'ralgan va boshqa istehkomlar va ibodat joylari xarobalari (shaharning aniq chegaralari hanuzgacha noma'lum). Ularning aksariyati juda shikastlangan, ba'zilari faqat juda shishgan tuproqli tepaliklar bilan qoldirilgan, ammo shunga qaramay, Marv eng noyob tarixiy obidalardan biri bo'lib qolmoqda. Bugun u YUNESKO tomonidan Buyuk Ipak yo'lining eng yaxshi saqlanib qolgan qadimiy markazi sifatida Jahon madaniy merosi ro'yxatiga kiritilgan.Eng qiziqarli tarixiy yodgorliklarni ta'kidlash mumkin sulton Sanjar Dar al-Ahir maqbarasi (milodiy 1140 yil). deyarli 40 m balandlikda Shazriar-Ark qal'asi - Sulton Qal'adevorlarning xarobalari Abdulloh Qala (XV asr), qal'a va minoralar xarobalari Bayramalikxon qalaxarobalar qizil qal'a (mil. Avv. VI-VII asrlar)., Al-Hakim ibn Amir al-Jafariy va Burayd ibn al-Husayn al-Islomiy maqbaralari (XV asr, ziyorat joyi), Muhammad ibn Zayid maqbarasi (XII asr), Talxat bobo maqbaralari bilan birga Talxat bobo, Imom Qosim Saljuqiylar davridagi Shafi va Imom Bakr yusuf Hamadoniy masjidi (XIII asr, zamonaviy rekonstruktsiya XIX asrda yakunlangan), xarobalar erk-Qala qal'asi (VI asr), xristian ibodatxonasi va buddist monastirining xarobalari Gyur qala (qadimgi Antioxiya Margiana), masjidlarni xarob qilish Beni Maxan ("Juma masjidi", VII-XII asrlar), qal'aga o'xshash inshootlarning baland devorlari Katta va kichik Qizqal'a, Qiz-Bibi maqbarasivannalar, saroylar, marosim zallari va boshqa inshootlarning ko'plab qoldiqlari.

XULOSA:
Хulоsa qilib aytganda arab tilida yurtimiz tariхiga оid manbalar bilan tanishish ularning ham sоn jihatidan ko`pligi, ham ilmiy saviyasi juda yuqоri ekanligi guvоhi bo`lamiz. Garchi qоmusiy оlimimiz Bеruniy arablarda tariх yaratish an`anasi juda qadimiy va bоy emasligi haqli ravishda qayd etilgan bo`lsa-da, arab хalifaligi shakllanganidan so`ng, yunоn, erоn, yahudiy va nasrоniy tariх an`analaridan ijоbiy va ijоdiy fоydalangan arab va asоsan arab tilida ijоd etuvyai muarriхlar ham arab хalqlari, ham arab хalifaligi hududiga kirgan yoki unga qo`shni bo`lgan хalqlar tariхini yozishda juda katta hissa qo`shdilar.
Shuning bilan birga, yurtimizdan еtishib chiqqan tariхchilarimiz ham arab tilida ayniqsa, Bеruniy, Sam`оniy, SHahоbiddin Nisоviy kabi tariхchilar ajоyib asarlar yaratib, arab tilidagi tariх ilmi taraqqiyotiga munоsib ulush qo`shdilar. Ya’ni arab tilidagi manbalarni o`rganish hali o`z dоlzarbligini yo`qоtgani yo`q. Ular хalqimiz bоy mеrоsining ajralmas qismi bo`lib, o`tmishdagi yuksak taraqqiyotimiz guvоhidir. Tarixiy o‘lkashunoslik va urbanizatsiya tarixi masalalarini o‘rganadilar. SHuningdek seminar mashg‘ulotlarini tashkil etish bo‘yicha kafedra professor-o‘qituvchilari tomonidan ko‘rsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Unda talabalar asosiy ma’ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy masalalar echish orqali yanada boyitadilar. Shuningdek, darslik va o‘quv qo‘llanmalar asosida talabalar bilimlarini mustahkamlashga erishish, tarqatma materiallardan foydalanish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalar bilimini oshirish, mavzular bo‘yicha ko‘rgazmali qurollar tayyorlash va boshqalar tavsiya etiladi. Biror-bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va ahloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o’z istiqbolini tasavvur eta olmaydi. Mana shunday ekan bugungi kunda o’z-o’zimizni anglab milliy qadriyatlarimiz o’z o’rnini topib mustaqilligimiz kun sayin mustahkamlanib borayotgan bir vaqtda ona yurtimizning har bir farzandi o’z Vatanini va tarixini sevish, o’ng asosiy burchimiz bo’lishi kerak. Shuning uchun ham o’tmish tarixiy va moddiy-madaniy yodgorliklarini o’rganish muhofaza qilishning rolini oshirish muammolarini hal qilishga hozirgi kunda katta e’tibor bermoqda.
«Tarixiy o’lkashunoslik» kursi quyidagi masalalarni o’z ichiga oladi. O’zbek xalqining tarixiy-madaniy va me’morchilik yodgorliklarini va ularni har tomonlama ilmiy va amaliy jihatdan o’rganish taqozo etadi. Bu vazifani amalga oshirishda biz arxeologik va etnografik ma’lumotlardan qanday tadqiqot natijalaridan, toponomika - joy nomlaridan arxiv va muzey fanlaridan xalq og’zaki ijodi va manbalardan keyin miqyosda foydalanamiz.