Mavzu: Kartoshka kovlagichlarning umumiy tuzilishi va

Mavzu: Kartoshka kovlagichlarning umumiy tuzilishi va ish jarayoni.


Tugunaklar va tuproq kesaklarining texnologik xususiyatlari
Kartoshkani mexanizatsiyalashgan usulda yig‘ib olishda uni tuproq tarkibidagi kesaklardan ajratib olish muhim vazifa hisoblanadi. Kartoshka kovlash mashinalari ishchi organlari kartoshka hosilini asosan tugunaklar hamda kesaklarni geometrik о‘lchamlari va friktsion xususiyatlari bо‘yicha ajratadi.
Tugunaklarni fizik-mexanik xususiyatlari kartoshkaning navi, yetishtirish sharoiti va tuproq-iqlim hududiga bog‘liq.
Tugunaklarning massasi va о‘lchamlari hosildorlikka tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri bog‘liqdir. Hosildorlik qancha yuqori bо‘lsa, tugunaklar ham shunchalik yirik bо‘ladi.
Kartoshka tugunaklarining hajmi va о‘lchamlari V.P.Goryachkin tomonidan о‘rnatilgan quyidagi bog‘liqlikga ega:
V_k=ε₀abc
bu yerda V_k – tugunak hajmi; a, b, c – mos holda tugunakning uzunligi, eni va qalinligi; ε₀ – koeffitsiyent (ellipsoid uchun ε_o = 4 /3 π).
Tugunak massasi
Q = s_kabc,
bu yerda e_k - koeffitsiyent, u 0,56-0,65 ga teng.
Kartoshka tugunaklarining hajmiy massasi 0,5-0,7 t/m³, zichligi esa 1,04­1,09 g/sm³ atrofida tebranadi.
Kartoshka tugunaklari siljishida paydo bo‘ladigan ishqalanishlar uch turga bo‘linadi: sirpanishdagi ishqalanish, dumalashdagi ishqalanish va to‘ntarilishdagi ishqalanish. To‘ntarilishdagi ishqalanishning dumalashdagi ishqalanishdan farqi shundaki, bunda tugunakning siljishi uning katta o‘qi (uzunligi) bo‘ylab yo‘nalgan kuch ta’sirida amalga oshadi.
Mos ko‘rinishdagi ishqalanish koeffitsiyentlari qiymatlari quyidagi jadvalda keltirilgan.
Jadval

Сирт (юзa) materiali	Ishqalanish koeffitsiyenti
	dumalash	^‘ntarilish	sirpanish
Rezina	0,35-0,37	0,43-0,53	0,70-0,75
Po‘lat list	0,32-0,36	0,37-0,45	0,58-0,60
Rezinalangan lenta	0,37-0,40	0,50-0,54	0,60-0,78
Polietilen	-	-	0,40-0,42
Tuproq	-	-	0,98-1,03

Tugunakni tugunaklarga dumalab ishqalanishdagi koeffitsiyenti 0,5-0,6, sirpanishdagi koeffitsiyenti esa 0,8 atrofida tebranadi.
Qisuvchi statik yuklama ta’siri ostida tugunaklarni ezilishi kartoshka-ning navi va kuchning yo‘nalishi (eni, uzunligi va qalinligi bo‘ylab) ga bog‘liq. Tugunakni ezib yuborishdagi о‘rtacha kuch 511-987 N atrofida bo‘ladi.
Dinamik yuklamada tugunakning shikastlanishi yuza materiali va zarba tezligiga bog‘liq. Zarba berish paytidagi chegaraviy tezliklar metall to‘rlarda -

4. 
   1,7 m/s; silliq metall to‘rda - 2,2-3,1; qumoq tuproqlarda - 6,2 m/s ga teng.
   

Tuproqning holati separatsiyalash (ajratish) qurilmalari ishlashiga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Separatsiyalash jarayoni tuproqning mexanik tarkibi va namligiga bog‘liq bo‘lib, ular ham o‘z navbatida plastiklik, yopishqoqlik, tuproq kesaklarining mustahkamligi va boshqa shu kabi ko‘rsatkichlar bilan aniqlanadi.
Namlikning ma’lum bir qiymatdan oshib ketishi tuproqning plastikliki va yopishqoqligini o‘sishiga olib keladi, buning natijasida ajratuvchi ishchi organlarga tuproq yopishadi va ularning ishlash qobiliyati tubdan yomonlashadi.
Namlik past bo‘lganda esa tuproqdagi kesaklarning mustahkamligi oshadi, bu esa ularning ezilishini, keyinchalik esa ajratishni qiyinlashtiradi.
Tuproq kesaklarining mustahkamligi ularning o‘lchamiga (yirikligi) to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Qisishda mayda kesaklarning (21-30 mm) ezilishi 40-50 N, yirik kesaklarning ezilishi esa 120-200 N kuch ta’sirida amalga oshadi.
Tugunaklarning o‘rtacha mustahkamligi qumoq tuproqlar kesaklari o‘rtacha mustahkamligidan yuqori, lekin, tugunaklarning minimal mustah-kamligi va kesaklarning maksimal mustahkamligi deyarli farq qilmaydi.
Tuproq kesaklarining egilishdagi deformasiyaga qarshiligi siqilishdagi deformasiyaga qarshiligidan sezilarli darajada kichik. Kartoshkani yig‘ib olish mashinalarining separatsiyalash ishchi organlarini loyihalashda ushbu holatni hisobga olish zarur.
Yakka holdagi kesaklarning rezinada dumalashdagi ishqalanish koeffitsiyenti o‘rtacha 0,51, guruh holida dumalashda esa - 0,4-0,62 ga teng. Tuproq kesaklarining po‘latga ishqalanish koeffitsiyenti o‘rtacha 0,5 ga teng.

2. 
   §. Chiviqli elevator ish jarayoni
   

Chiviqli elevatorlar konstruktsiyasining soddaligi, palaxsani 20° va undan katta burchakka ko‘tarish va tashish imkoniyati tufayli kartoshka yig‘ish mashinalarida keng qo‘llaniladi.
Kovlanayotgan tuproq palaxsasining to‘dalanib qolmasligi va yupqa qatlamda separatsiyalash uchun elevatorning tezligi mashinaning harakat tezligidan 1,3-1,6 marta katta bo‘lishi kerak. Elash jadalligi va kesakni ezilishi ishchi tarmoqni silkitganda kuchayadi.
Ellipssimon yulduzchalar bilan silkitish. Silkitish paytida elevatorchiviqlari ellipsning (317-rasm) katta o‘qi hosil qiluvchi aylana bo‘ylab harakatlanadi. Buning natijasida ajratilayotgan massa komponentlariga markazdan qochma kuch ta’sir qiladi.
P = Gw² r / g, (299)
bu yerda G - zarralarning og‘irlik kuchi; rn - ellipssimon yulduzchaning aylanma burchak tezligi; r - hosil bo‘lgan aylana radiusi.
Bu kuchning vertikal tashkil etuvchisi P_n ni (299) ifodadan aniqlaymiz:
P_n = P / cosa = (Gw² r )/(g cosa).


^ w>²r ₂ r
> G yoki = (2ж n) — > cosa
g g
Zarralarning elevator yuzasidan uzilish sharti P_n > G ni Gw² r
g cosa



n > 0,5,

g cosa
ж² r
ko‘rinishda yozish mumkin, bundan aylanishlar chastotasi (s¹)


yoki qisqartirgandan so‘ng
n > 0,5Vcosa /r . (300)
Ifoda (300) tuproq va tugunak aralashmasining elevator yuzasidan uzilishi bilan harakatining boshlanishini aniqlaydi. Silkitgichning aylanishlar chastotasini yanada o‘sishi elaklanish jadalligini oshiradi va tuproq kesaklarining ezilishi kuchayadi.




317-rasm. Ellipssimon silkitgichning ish sxe- masi.

KTN-2B turidagi kartoshka kovlagichlarda a=20⁰, r=65 mm; a va r ning ushbu qiymatlari uchun ifoda (300) ga muvofiq aylanishlar chastotasi 1,9 s^_1 yoki 144 min^-1 ga teng.

Demak, palaxsani elevator yuzasida irg‘itish ellipssimon silkitgichning aylanishlar chastotasi 114 min^-1 bo‘lganda boshlanadi, bu esa elevatorning 0,78 m/s harakat tezligiga mos keladi.
Rolik elevator chiviqlariga past tomondan zarba berganda material tasmaga siqiladi (bosiladi). Material zarralarining irg‘itilishi tasma kо‘tarilib, harakatlanishi sekinlashganda va tasma tezlanishi j_n ning pastga yo‘nalgan normal tashkil etuvchisini qiymati erkin tushish tezlanishi g cos a ning qiymatidan katta qiymatga erishganda ro‘y beradi.
Zаrrаlаrni irg‘itish shаrtini quyidаgichа yozish mumkin:
j _n  g cos_
Endi ε_mаx < 10⁰ bо‘lgаnligidаn, bu burchаk kosinusini tаqribаn birgа teng qаbul qilаmiz. O₁V/O₁YE = X deb belgilаb, quyidаgichа yozаmiz:

Bu ifodаni о‘zgаrtirishlаrdаn sо‘ng, mаteriаl zаrrаlаrini irg‘itish rо‘y berаdigаn krivoshipli vаlning аylаnishlаr chаstotаsini аniqlаsh mumkin:

Аgаr krivoshipli vаlning аylаnishlаr chаstotаsi rostlаnmаsа, u holdа teskаri mаsаlа yechilаdi, ya’ni n ning qiymаti о‘zgаrmаs bо‘lgаndа mаteriаl zаrrаchаsini
elevаtor yuzаsidаn uzilishi boshlаnishini tа’minlаydigаn krivoship rаdiusining minimаl qiymаti rmin аniqlаnаdi. Ifodаdаn quyidаgini olаmiz:

Mаteriаlni irg‘itish nаtijаsidа chiviqlаrning tuproq kesаklаrigа zаrbа tа’siri yuzаgа kelаdi, kesаklаrni mаydаlаnishi vа elаnishi jаrаyoni yaxshilаnаdi.

3. 
   G‘alvirning ish jarayoni
   

G‘alvirning tebranishi natijasida ishlov berilayotgan materialning mayda zarralari undan о‘tadi, yiriklari esa tushish tomonga harakatlanadi. Material separatsiyalanishi bilan bir vaqtning о‘zida g‘alvir bо‘ylab yuqoriga harakatlanadi.
Materialni separatsiyalash va tuproqning yirik kesaklarini maydalash jarayonini jadallashtirish uchun u g‘alvirning yuzasidan uzilib harakatlanishi kerak. G‘alvirning salt o‘tishlari (yо‘llari) bо‘lmasligi uchun zarraning erkin uchish vaqti t g‘alvirning bir marta tebranish davridan kichik bo‘lishi kerak, ya’ni, quyidagi shart bajarilishi kerak:
T > t (303)
G‘alvirning bir marta tebranish davrini quyidagi bog‘liqlikdan aniqlash mumkin:
T = 2n / a

Zarraning g‘alvir yuzasidan uzilgandan keyingi harakati parabola tenglamalari bilan aniqlanadi (319-rasm):

x = v₀t coss;
y = v₀t sin s - gt² / 2
bu yerda v_o - zarraning boshlang‘ich uchish tezligi.
Zarraning uzilish paytida g‘alvir tekisligi tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
У = xtga
Ushbu tenglamaga x va y ning qiymatlarini qo‘yib va mos o‘zgartirishlarni bajarib, zarraning erkin uchish vaqti davomiyligini aniqlaymiz:


(304)

t =
2u„ sin(s - a)
g cosa
Bu tenglamada tezlik u_o noma’lum. Uning qiymatini aniqlaymiz:
v₀ = ar sin at.
Zarraning uzilish shartini quyidagicha yozish mumkin:

G‘аlvir ish jаrаyoni sxemаsi. G‘аlvirning ushbu sxemаsidаgi ish jаrаyonidа zаrrаning uzilishi krivoship ωt3 burchаkkа burilgаnidа аmаlgа oshаdi:


Sepаrаtsiyalovchi ishchi orgаnlаrning yuklаnishi
Kаrtoshkа vа tuproq аrаlаshmаsini аjrаtilish sifаtigа tа’sir etuvchi muhim fаktorlаrdаn biri bu sepаrаtsiyalovchi ishchi orgаnlаrni yuklаnishidir. Mаshinаgа kelаyotgаn аrаlаshmаning tаrkibi quyidаgichа: tuproq – 97-98%, tugunаklаr 1-2% vа poya hаmdа boshqа о‘simlik qoldiqlаri esа 0,5-2,5%. Bundаy tаrkib uchun аrаlаshmаning zichligi tuproqning zichligi kаbi qаbul qilinishi mumkin. Shu sаbаbli о‘rtаchа yuklаnish Qs (kg/s)ni quyidаgi formulа bо‘yichа topish mumkin:

bu yerdа S_H – pаlаxsаning kо‘ndаlаng kesim yuzаsi, lemexi 0,18-0,2 m chuqurlаshgаndа ikki qаtorli mаshinаlаr uchun pushtаli ekilgаn qаtorlаr uchun 0,1-0,15 m², tekis qаtorlаrdа 0,17-0,22 m²; υm – mаshinаning tezligi, yengil tuproqlаrdа 1,2-1,5 m/s, og‘ir tuproqlаrdа 0,5-0,7 m/s gа teng; γ – tuproqning zichligi, 1200-1700 kg/m³.
Sepаrаtsiyalovchi ishchi orgаnlаrgа kelаyotgаn tugunаklаr Q_k (kg/s) miqdori:

bu yerdа i – yig‘ib olinаyotgаn qаtorlаr soni; b – qаtor orаlig‘i kengligi, m; mk – tugunаklаr hosildorligi, t/gа.
Mаshinаning eng mа’qul, foydаli yuklаnishi tuproqning elаnishi sepаrаtsiyalovchi ishchi orgаnlаrning oxiridа tugаgаndа bо‘lаdi. Bundаy yuklаnishni tа’minlаshgа vа sepаrаtsiyalаshni eng yuqori sаmаrаdorligigа аgregаt tezligi vа sepаrаtsiyalovchi ishchi orgаnlаr ish rejimini uzluksiz аvtomаtik rostlаsh orqаli erishish mumkin.