Mavzu: korxona balansi likvidligi to’lovga layoqatliligi tahlili reja: Kirish

Mol-mulk va mablag‘lar harakatchanligi tahlili

Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida balans ma’lumotlari asosida korxona

aktivlarining holatini o‘rganishda ularning pulga aylanuvchanligiga baho berish
tahlilning muhim vazifasi hisoblanadi. Bunday tahlilning zaruriyati bozor
iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda qattiq moliyaviy cheklanishlarning paydo
bo‘lishi va olingan qarzlarni qaytarish imkoniyatlarini o‘z vaqtida hisoblab baho
berishda ko‘rinadi.
Ayniqsa, to‘lov majburiyatlarining muddati korxona mulki faoliyat natijasida pulga
aylanish muddatiga mos kelishi moliyaviy holatni yaxshilanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Shu bois, korxona aktivlarining harakatchanligini tahlil qilgan holda qarzlarni
qaytarishga yetarli yoki yetishmasligi muntazam o‘rganilishi lozim. Bozor
munosabatlari sharoitida korxonalarning erkin faoliyat yuritishida bankrotlik
holatiga tushish va sinish xavfidan saqlanish maqsadida balans likvidligi tahlili
natijalaridan foydalaniladi. Tahlil etish uchun balans aktividagi moddalarni pulga
aylanish muddati passividagi moddalarning qarzni uzish muddatlari bilan
taqqoslanadi. Bunday taqqoslash natijasiga ko‘ra balans aktividagi moddalarni
sotishidan kelgan tushumi korxona qarzlari (majburiyatlari)ni uzishi uchun yetarli
bo‘lsa balans likvidlikka ega deb hisoblanadi.

Likvidlik deganda, avvalo, mablag‘larning joylanishi, ularning pulga aylanish

darajasi, yaqin va uzoq davriylikdagi to‘lov majburiyatlarining oqlanishi, joriy
aktivlar va passivlarning o‘zaro farqlanishidagi zaruriy shartlarning saqlanishiga aytiladi.
Iqtisodchi olim E.Akramovning fikricha, balans likvidligi bu – balansning aktiv
tomonidagi bir davrga borib naqd pulga aylanadigan mablag‘lar bilan shu davrda
qaytariladigan majburiyatlarni solishtirish demakdir
Pulga aylanish tezligiga qarab, korxona aktivlari quyidagi guruhlarga ajratiladi:

1. Doimiy harakatdagi aktivlar.

2. Tez sotiluvchi aktivlar.
3. Sekin sotiluvchi aktivlar.
4. Qiyin sotiluvchi aktivlar.

Doimiy harakatdagi aktivlar guruhiga balansdagi barcha pul mablag‘lari va qisqa

muddatli moliyaviy qo‘yilmalar, ya’ni qimmatli qog‘ozlari kiradi. Bunday aktivlar
doimo qarz majburiyatlarini to‘lash uchun tayyor turgan mablag‘ hisoblanadi, bu
pul mablag‘i ko‘p bo‘lgan korxonalar bilan iqtisodiy aloqalarni, o‘zaro hisob-
kitoblarni kelishilgan muddatlarda bajarish imkonini beradi.

Tez sotiluvchi mulklarga balansning II bo‘lim aktividagi debitor qarzlarni ko‘rsatish

mumkin. Bu mablag‘lar ham zurur bo‘lgan hollarda to‘lov vositasi bo‘lib xizmat
qiladi. Sekin sotiluvchi aktivlarga balansning «Tovar-moddiy zaxiralari» jami
tushunilib, naqd pul mablag‘lari yetishmagan hollarda to‘lov majburiyatlarni
qoplashga sarflanishi mumkin. Qiyin sotiluvchi guruhlarga esa «Asosiy vositalar va
boshqa oborotdan tashqari aktivlar» kiradi. Bu mulk turli ishlab chiqarishda

uzoq muddat qatnashib, o‘z qiymatini asta-sekin yaratilayotgan mahsulotlarga

o‘tkazib beradi. Shuning uchun ham asosiy vositalarning pulga aylanib, to‘lov
vositasi va majburiyatlarni uzishga manba bo‘lishi ko‘p vaqtni talab etadi.
Korxona aktivlari, albatta, o‘z va qarz kapitali hisobiga manbalanganligi bois, uning
passiv tomoni ham to‘lov majburiyatlarining muddati va shartidan kelib chiqqan
holda tarkibiy o‘rganishni talab etadi. Shu ma’noda likvidlik sharti bo‘yicha
passivlar quyidagi moddalar bo‘yicha turkumlab chiqiladi:

1. Muddati kelgan to‘lov majburiyatlari.

2. Qisqa muddatli to‘lov majburiyatlari.
3. Uzoq muddatli to‘lov majburiyatlari.
4. Doimiy passivlar.

Balansning birinchi guruh to‘lov majburiyatlariga balansning II bo‘lim passividagi

kreditorlar bilan hisob-kitoblar va o‘z vaqtida qaytarilmagan ssudalar kiradi. Qisqa
muddatli passivlar guruhiga esa II bo‘lim passivdagi qolgan bandlar, ya’ni bankning
qisqa muddatli kreditlari, korxona xizmatchilari uchun bank kreditlari, qisqa
muddatli qarzlar kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlar zaxirasi, dargumon qarzlar
bo‘yicha zaxiralar va boshqa qisqa muddatli passivlar kiradi. O‘rta va uzoq muddatli
passiv deyilganda uzoq muddatli bank kreditlari va uzoq muddatli qarz bandlari
tushuniladi.
Doimiy passivlar guruhiga esa I bo‘lim passividagi barcha bandlar, ya’ni ustav
fondi, zaxira jamg‘armasi, maxsus maqsadlarga mo‘ljallangan fondlar, maqsadli
moliyalashtirish va tushumlar, ijara majburiyatlari, ta’sischilar bilan bo‘ladigan
hisob-kitoblar, o‘tgan yil va hisobot yilidagi taqsimlangan foyda kiradi.
Mablag‘larning aylanish holatini tahlil qilishda joriy va kelgusi davrda kutiladigan
harakatchanlik ko‘rsatkichlarini o‘rganish zarur. Mablag‘larning joriy
harakatchanligi doimiy va tez sotiluvchi aktivlar bilan muddati yetgan to‘lov
majburiyatlari va qisqa muddatli passivlarni taqqoslash orqali aniqlanadi. Kelajakda
kutiladigan harakatchanlik ko‘rsatkichi esa sekin sotiluvchi aktivlar bilan o‘rta va
uzoq muddatli passivlarni solishtirish orqali o‘rganiladi. Bunda korxonani
mo‘ljallangan har xil tushumlari bilan kelajak to‘lovlarini oldindan bashorat qilish
mumkin.

Korxona balansining likvidlilik darajasiga har xil omillar, korxona aktivlarining,

passivlarining tarkibiy o‘zgarib turishi ta’sir ko‘rsatadi. Bu omillarning ta’sirini
bilish uchun balans likvidligini tahlil qilishda yana bir guruh ko‘rsatkichlardan
foydalaniladi. Ular quyidagilar:

1. Umumiy kapitalning chaqqonlik koeffitsiyenti. Bu koeffitsiyent korxonaning

umumiy aylanma aktivlarini uning mol-mulki qiymatiga bo‘lish yo‘li bilan
aniqlanib, u korxonaning mablag‘lar bilan ta’minlanganligini va o‘z
majburiyatlaridan qutulish salohiyatini ko‘rsatadi. Bu quyidagicha aniqlanadi:

Tovar-moddiy zaxiralar + pul mablag‘lari va debitorlik qarzlari

-----------------------------------------------------------------------------------
Balans jami

2. Ishlab turgan kapitalning chaqqonlik koeffitsiyenti. Bu koeffitsiyent korxonaning

zaxiralari va xarajatlarini, korxonaning zaxira va xarajatlarga bo‘lgan ehtiyojini
qoplovchi o‘zlik mablag‘lar manbalariga bo‘lish bilan aniqlanadi. Bu quyidagi
tartibda bo‘ladi:

Tovar-moddiy zaxiralar

----------------------------------------------------------------------------------
O‘z mablag‘larining manbalari – Uzoq muddatli aktivlar

3. O‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti.

Bu quyidagicha aniqlanadi:

O‘z mablag‘lari manbalari - Uzoq muddatli aktivlar

----------------------------------------------------------------
Balans jami