Mavzu: kriptovalyutalar texnologiyasi

Kriptovalyutaning asosiy tushunchalari
Pullar ikki shaklda bo’ladi: naqd (kupyura va tangalar) va naqd pulsiz,
elektron, ularning sohiblari hisoblaridagi yozuvlar shaklida kompyuter ko’rinishida
bo’ladi. Elektron valyuta nafaqat an‘anaviy pul muoamalasini (dollar, evro, sum va
hokazolarda) qo’llab-quvvatlashi, balki raqamli valyuta deb atalmish mablag’larda
ham qo’llanilishi mumkin. Raqamli valyutalarni xususiy, virtual valyutalar yoki elektron naqd pullar deb ham atashadi. An‘anaviy valyutalarga nisbatan raqamli valyuta qo’shimcha yoki muqobil tabiatga ega.
Kriptovalyuta - virtual valyutalar turlaridan biri bo’lib, so’nggi vaqtlarda
keng tanildi va tarqaldi. Kriptovalyuta – bu raqamli valyuta bo’lib, kriptografik texnologiyalar
yordamida himoya qilingan. Ushbu pul birliklarining jismoniy analoglari yo’q, ular
faqat virtual makonda mavjud bo’ladi.
―Kriptovalyuta‖ atamasi bitkoin texnologiyasi ishlab chiqqandan keyin
ishlatila boshlandi. Bunday raqamli valyuta tranzaksiyalari haqidagi ma‘lumotlar
ochiqdir. Blok tuzilmasi doimiyligi kriptografiya (raqamli imzo, ochiq kalit va hk.)
yordamida qo’llab-quvvatlanadi. Valyuta nomi shundan kelib chiqqan.
Kriptovalyutaning coin (tanga) elementi – bloklarning o’zgartirib va nusxa
olib bo’lmaydigan, shifrlangan majmuidir.
Kriptovalyutalarning afzalliklari va kamchiliklari
Mavjud moliyaviy vositalarga qaraganda kriptovalyutalar quyidagi
afzalliklarga ega:
1. Markazsizlanganlik. Kriptovalyutalarning ko’pi ularga asos solingan
algoritmga muvofiq markazsizlashtirilgan holda faoliyat yuritadi. Ular davlat
boshqaruv organlari nazorati ostida bo’lmaydi, barcha aloqa tugunlari esa bir xil
huquqqa ega va o’zaro tengdir. Bitcoin kabi tarmoqlarda ularning faoliyat yuritishi
algoritmini hatto ishlab chiquvchilar ham o’zgartira olmaydi.
2. Past tranzaksion xarajatlar. Kriptovalyuta tizimlaridagi tranzaksiyalar
R2R tamoyili bo’yicha, markaziy nazorat qiluvchi organsiz amalga oshiriladi.
Tarmoqqa xizmat ko’rsatish xarajatlarining qisqarishi o’tkazmalar uchun bo’lgan
komissiyani kamaytirishga imkon beradi. Bank va elektron to’lov tizimlaridan
farqli o’laroq, foydalanuvchilar komissiya miqdorini mustaqil belgilash va hatto
komissiyasiz tranzaksiyalar o’tkazish imkoniyatiga ega.
3. Tez to„lovlar. Kriptovalyuta tranzaksiyalari yuqori qayta ishlash tezligiga
ega. Undan tashqari, blokcheynga tranzaksiya qo’shgandan keyin, uni o’zgartirib
bo’lmaydi. Tranzaksiyalarning o’zgarmasligi yozuvlarni soxtalashtirishdan va
tizimdagi firibgarlikdan saqlaydi.
4. Maxfiylik. Maxfiylik – kriptovalyutalarning afzalliklaridan biri. Tizimdan
foydalanish uchun hech qanday shaxsiy ma‘lumotlarni ko’rsatish kerak emas, bu
esa anonimlikni saqlash va o’z xarajatlarini hukumatdan, moliya muassasalaridan
yoki marketing kompaniyalardan yashirishga imkon beradi.
5. Tarmoq mijozi – o„z pullarining yagona sohibi. Hamyondagi kriptotangalarga kirish faqat sohibda bo’lgan shaxsiy kalit taqdim etilishi bo’yicha sodir bo’ladi. Bu holat hech kimsa hisobdagi tangalarni echib ololmasligi yoki ularning harakatini muzlata olmasligini bildiradi. Kriptovalyutalar o’z kapitalining himoya vositasi bo’lishi mumkin. Omonatlar saqlanadigan bank o’zini bankrot deb e‘lon qilgan vaziyatda, yoki hukumat o’z majburiyatlarini vijdonan bajarmasa, kriptovalyuta hamyonidagi mablag’larni faqat foydalanuvchi –hamyon sohibi boshqarishi mumkin. Ular uning moliyaviy sug’urtasidir.
6. Ma‟lumotlarni ishonchli himoya qilish. Tovar va xizmatlarga to’lov
qilishda xaridor doim o’z shaxsiy ma‘lumotlarini xatar ostiga qo’yadi, ular to’lov
vaqtida birovning qo’liga tushishi yoki sotuvchidan o’g’irlanishi, natijada esa
egasiga qarshi qo’llanilishi mumkin. Kriptovalyuta tranzaksiyalarida sotuvchiga
hech qanday shaxsiy ma‘lumotlar berilmaydi, shu bois ma‘lumotlar yovuz niyatli
kishi qo’liga tushmasligiga ishonch hosil qilish mumkin.
7. Inflyasiyaga uchramasligi. Kriptovalyutalarda inflyasiyani oldini
olishning murakkab mexanizmi amalga oshirilgan. Xususan, Bitkoin tarmog’ida
inflyasiya bir necha xususiyat bilan bartaraf etiladi:
21 mln tangalik cheklangan emissiya, uni o’zgartirib bo’lmaydi;
YAngi tangalar qat‘iyan 10 minutda bir marta chiqariladi;
Har 4 yilda tangalar emissiyasi ikki marta qisqartiriladi.
O’xshash usullar har bir kriptovalyuta tarmog’ida bo’ladi, bu ma‘lum bir
davrda tangalarning qanday miqdori mavjud bo’lishini oldindan aytishga imkon
beradi. Undan tashqari, emissiyani ko’paytirish to’g’risida o’zicha qaror qabul
qiladigan nazorat qiluvchi organ bo’lmaydi. Kriptovalyutalar afzalliklari shuni ko’rsatadiki, bu ulkan rivojlanish salohiyatiga ega bo’lgan progressiv texnologiyadir.
Ammo barcha afzalliklarga qaramasdan, har qanday texnologiya singari, kriptovalyutalar ham bir qator kamchiliklarga ega:
1. O’zgaradigan narxning yuqori diapazoni. Bu kriptovalyutalarning
xususiyatlaridan biri bo’lib, ularning globallashuviga to’sqinlik qiladi. Hozirgi
vaqtda kriptovalyutalar kursi juda o’zgaruvchan va qisqa vaqt oralig’i mobaynida
keng diapazonda o’zgarib turishi mumkin.
2. Buzib kirish xavfi. Kriptovalyutalar raqamli ko’rinishda bo’lgani sababli,
ular kiberjinoyatchilar o’ljasi bo’lishi mumkin. Kriptovalyuta bilan ishlaydigan
servislar o’g’irliklarning oldini olishlari uchun yuqori xavfsizlik darajasiga ega
bo’lishlari lozim. Kriptovalyuta tarmoqlari, shuningdek, 51% hujumiga duchor
bo’lish mumkin, bunda tarmoq quvvatining ko’p qismi bir kishining qo’lida
bo’ladi, va u tranzaksiyalar to’g’risida mustaqil qaror qabul qilish huquqiga ega.
Yuqorida aytilganlarga quyidagi 1.4.1-jadvalda xulosa qilamiz: