Mavzu: lingvokriminalistika va lingvistik ekspertiza mohiyati

II BOB.Lingvistik ekpertiza
2.1.Lingvistik ekspertiza qilish jarayoni, mezonlari.
Normativ-huquqiy hujjatlar ekspertizasi ko'plab olimlarning tadqiqot mavzusi bo'lib kelgan va bugunigi kunda ham ilimda o’z dolzarbligini yuqotmagan. Biz bilamiz ekspertiza normativ-huquqiy hujjatlar va ularning loyihalarining sifati va samaradorligini ta'minlashga qaratilgan. Normativ-huquqiy hujjatlar va ularning loyihalarining sifati va samaradorligi masalalari davlatimiz va bir qator chet davlatlar zamonaviy yuridik ilimining markazida bo'lgan. O’zbekistonda normativ-huquqiy hujjatlarning ekspertizasini takomillashtirishda bugungi kunda bir qator samarali ishlar amalga oshirilmoqda, yangi ekspertiza turlari joriy etilmoqda. Bu ishlarni yanada takomillashtirish uchun chet el tajribalarini o’rganishimiz va ularning tajribalaridan bizning qonunchilikka mos keladigan va samarali natija beradigan andozalarni olishimiz kerak. Avvalo bu mavzuda bir qator chet el olimlarinig ilm-fan sohasida yuqori sifatli va samarali ishlab chiqarishga xizmat qiladigan ekspertiza turlari haqida bergan ma’lumotlariga toxtalib o’tsak. Shunday qilib, R. F. Vasilev quyidagi "ekspertiza turlari" ni belgilab bergan:
1) ekspert faoliyatini amalga oshiruvchi sub'ektga qarab: davlat, jamiyat, xalqaro;
2) murakkablik darajasi bo'yicha: - keng qamrovli (agar loyiha huquqiy tartibga solishning bir necha sohalariga ta'sir qilsa); - ixtisoslashgan (agar loyiha jamoat munosabatlarining biron bir sohasiga tegishli bo'lsa tartibga solinishi kerak) [1, 155]. A.V. Kudashkin normativ-huquqiy hujjatlar va ularning loyihalarini ob'ektiv bilimlarni olish zarurligiga qarab qo'ydagicha ekspertizadan o'tkazish turlarini belgilab bergan: huquqiy, kriminologik, korruptsiyaga qarshi, jamoat, mustaqil, ekologik, ilmiy, lingvistik, moliya-iqtisodiy, ijtimoiy, gender, texnik va boshqalar [2, 17]. Shu bilan birga, u bunday asoslarni va tegishli turlarni ko'rsatdi: 1) huquqiy ekspertiza o'tkaziladigan normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari turlari bo'yicha: - qonun loyihalarini huquqiy ekspertizadan o'tkazish;
Prezidentining buyruqlari va farmonlari loyihalarini huquqiy ekspertizadan o'tkazish; - hukumat buyruqlari va qarorlari loyihalarini huquqiy ekspertizadan o'tkazish; - davlat organlarning normativ-huquqiy hujjatlari loyihalarining huquqiy ekspertizasi. 2) normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarining huquqiy ekspertizasini o'tkazish ketma-ketligi bo'yicha: - birlamchi huquqiy ekspertiza; - keyingi huquqiy ekspertiza (takroriy va qo'shimcha); 3) huquqiy ekspertiza o'tkazish sub'ektlari bo'yicha: - ijro hokimiyatining federal organining yuridik bo'limi tomonidan o'tkazilgan huquqiy ekspertiza; - Adliya vazirligi tomonidan o'tkazilgan huquqiy ekspertiza; - boshqa davlat organlari (Davlat tomonidan) tomonidan o'tkaziladigan huquqiy ekspertiza- Prezidentining huquqiy boshqarmasi, hukumati apparati, huquqiy boshqarmalari); 4) ekspertiza ishtirokchilari soni bo'yicha: - bitta mutaxassis tomonidan yakka tartibda amalga oshiriladi; - komissiya tomonidan amalga oshiriladi (ekspertlar guruhi); 5) huquqiy ekspertiza ob'ektlari soni bo'yicha: - bitta ob'ektli huquqiy ekspertiza, agar ekspertiza predmeti bitta normativ huquqiy hujjatning loyihasidan iborot bo'lsa; - ko'p ob'ektli huquqiy ekspertiza, agar ekspertiza predmeti jami bo'lsa o'zaro bog'liq normativ-huquqiy hujjatlar loyihalaridan iborot bo'lsa (masalan, qonun loyihasi va uni amalga oshirish uchun qonunosti hujjatlari loyihalarini) [3, 29- 30]. Bu ko’rsatilgan ekspertiza turlari bizda ham mavjud. Masalan: R. F. Vasilev belgilab bergan: ekspert faoliyatini amalga oshiruvchi sub'ektga qarab (davlat, jamiyat, xalqaro) o’tkazilishi (ekspertizaning Adliya vazirligi yani davlat tomoindan vakolat berilgan organ tomonidan amalga oshirilishi, shuningdek jamoatchilikning o’z fikrini regulation.gov.uz orqali bildirishi. O. A. Korotkova qonunchilikni bunday ekspertiza turlarini ko’rsatib o'tadi: huquqiy, yuridik, gender, ijtimoiypsixologik, me'yoriy-texnik, germenevtik, lingvistik, ilmiy-prognostik, korruptsiyaga qarshi va iqtisodiy [4, 28-31]. E. V. Jurkina "Ekspertizaning predmeti bilim, fan, texnika yoki san'at sohasiga mansub ekanligiga qarab: biologik, san'at tarixi, tarixiy, tibbiy-ijtimoiy, ilmiy, huquqiy, texnik, moliyaviy, ekologik, iqtisodiy, etnografik va boshqa turlarini ajratib o'tgan [5, 49]. Belgilangan pozitsiyalarni tizimlashtirish orqali siz funktsional qiymatga e'tibor berishingiz kerak, ko'rib chiqilayotgan ekspertizalar maqsadi shu bilan belgilanadi. V.A. Tolstikning ta'kidlashicha, “sifat oldindan belgilangan mezonlarga javob beradigan qonun bo'lmaydi”. Bu mezonlar fan tomonidan aniqlangan, yuridik amaliyotda sinovdan o'tgan va mezonlarning nisbatan mustaqil ikkita turiga bo'linishi mumkin: ijtimoiy va huquqiy. Shuning uchun qonunning ushbu mezonlarga muvofiqligi darajasini aks ettirish uchun fan “qonunning ijtimoiy muvofiqligi” va “qonunning huquqiy muvofiqligi [6, 158-159] ” tushunchasidan foydalanadi, Xuddi shunday pozitsiyani A.V. Ilyin ham oldiga suradi [7, 82]. Yuqoridagilardan normativ-huquqiy hujjatlar va ularning loyihalari bo'yicha tadqiqotning ikkita yo'nalishini ajratib ko'rsatish va shunga ko'ra ularni ikkita katta ekspertiza guruhiga bo'lish mumkin.Unga ko'ra qonun hujjatlarida ko'rsatilgan normativ-huquqiy hujjatlar va ularning loyihalarining alohida ekspertizalarini taqsimlash zarur. 1. Ijtimoiy huquqiy ekspertizalar. 2. Yuridik-texnik huquqiy ekspertizalar
Ijtimoiy-huquqiy ekspertiza normativhuquqiy hujjatlar va ularning loyihalari ijtimoiy yo'naltirilganligini tasdiqlovchi talablarga muvofiqligini belgilaydi. V.A. Tolstik normativ-huquqiy hujjatlar va ularning loyihalarining ijtimoiy xavfliligini normativ-huquqiy hujjatlar va ularning loyihalari muvofiqligining uchta mezoniga ko'ra belgilaydi: 1) shaxs, jamiyat va davlat manfaatlariga; 2) ijtimoiy rivojlanish qonunlari; 3) jamiyatda hukmronlik qiluvchi qadriyatlar [8,159]. Ushbu guruhni qo'yidagicha ekspertiza turlariga ajratish mumkin: 1. Korrupsiyaga qarshi ekspertiza. Ushbu ekspertiza yuridik fanimizda ko'plab ishlarga bag'ishlangan Normativ-huquqiy hujjatlar va ularning loyihalarining korrupsiyaga qarshi ekspertizasi me'yoriyhuquqiy hujjatlardagi korruptsiya omillarini aniqlash, ularning talab qilinadigan sifatini ta'minlaydigan normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish uchun ijobiy talablarni shakllantirish, shuningdek, korruptsiyaga qarshi amaliyotlar mintaqasiga e'tibor qaratishdan iborat [9, 5]. Korruptsiyaga qarshi ekspertiza me'yoriyhuquqiy hujjatlarni o'rganishning ikkala yo'nalishini ham o'zida mujassam etgan bo'lib, u ijtimoiy korruptsiya va ularni yuzaga keltiruvchi omillar va nuqsonli huquqiy texnikaga tasir qiladi. E.R. Rossinskaya va E.I. Galyashina taklif qilayotgan huquqiy va lingvistik ekspertiza bilan bir qatorda normativ-huquqiy hujjatlar va ularning loyihalari huquqiy va iqtisodiy korrupsiyaga qarshi ekspertizasining boshqa kichik turlari iqtisodiy shartli korruptsiya omillarini aniqlash uchun mo'ljallangan umuman olganda, yangi sud ekspertizalarini shakllantirish jarayoni turli yo'llar bilan borishi mumkin [10, 52]. 2. Qonunchilikdagi o'zgarishlar mohiyatini huquqiy ekspertizasi. S.S.Alekseev har doim "uchlik" deb nomlangan, turli xil huquqiy tasniflarda o'zini namoyon qiladigan va ijobiy huquqning asosiy tarkibiy tuzilmalari, tartibga solish turlari, majburiyatlar, taqiqlar, ruxsatnomalar shakllanadigan asosiy manba materialini tashkil etadi [11, 352]. Bu "uchlik" va huquqiy faktlarning qarashlari inson munosabatlari va ularni tartibga solish vositalarining huquqiy nuqtai nazarini oddiy narsadan ajratib turadi . Shunga ko'ra, advokat uchun normativ-huquqiy hujjatlar tomonidan kiritilgan huquqlar, majburiyatlar va taqiqlarni taqsimlashdagi o'zgarishlarni ko'rish muhimdir. Huquq va majburiyatlarning nisbati kimning foydasiga o'zgargan bo'lsa, uni ob'ektiv ravishda aniqlash mumkin. Biroq, amaldagi qonunchilikka qaysi sub'ektlar va qaysi qutqaruvda huquqlar berilgan va majburiyatlar yuklanganligi sababli, kimning manfaatlari va amaldagi qonunning mazmunini qanchalik ifoda etayotganini aniq aniqlash mumkin va bu ma'lumki, qonun mohiyatining asosiy ko'rsatkichidan boshqa narsa emas [12, 37]. 3. Axloqiy ekspertiza - axloqiy va psixologik asoratlar nuqtai nazaridan muhim bo'lgan huquqiy tartibga solish masalalarini vakolatli , halol , mas'uliyatli insonparvar, adolatli echimlarni topish uchun mo'ljallangan. Bunday ekspertiza huquqiy tartibga solish ob'ekti bo'lgan ijtimoiy munosabatlarning axloqiy va qadriyat xususiyatini baholaydi [13, 26- 30]. 4. Psixologik ekspertiza-normativhuquqiy hujjatlar va ularning loyihalari mazmunining psixologik tarkibiy qismidan foydalanishning etarliligi va ahamiyatini o'rganish va tahlil qilish va ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning salbiy oqibatlarini keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan hollarda uni yo'q qilish uchun mo'ljallangan [14, 176-180]. 5. Kriminologik ekspertiza kriminologik oqibatlarga olib kelishi mumkin bo'lgan qoidalarni aniqlash va yo'q qilish uchun tayyorlangan, amaldagi normativ-huquqiy hujjatlarni tahlil qilish va o'rganish [15, 104-106]. Ushbu ekspertiza va korruptsiyaga qarshi kurash o'rtasidagi farq aniqlangan salbiy omillar hajmida yotadi. Kriminologik ekspertizaning mavzusi barcha turdagi ijtimoiy xavfli harakatlarni keltirib chiqaradigan sharoitlarni aniqlashdir. Korruptsiyaga qarshi ekspertiza mansabdor shaxslar faoliyatida ijtimoiy xavfli harakatlarni keltirib chiqaradigan normativ - huquqiy hujjatlar va ularning loyihalarining shartlari va huquqiy-texnik buzilishlarini aniqlaydi.
Metodologik asoslarning to‘g‘ri tanlanishi uzviy qo‘llanishi kutilayotgan natijaning aniqligi va ahamiyatini belgilaydi. Badiiy matn lingvistik ekspertizasi vazifalari har qanday nutq mahsulotlarining, ya’ni matn yoki nutq materiallarining vaziyatdan kelib chiqib, kontekstdagi ma’no va uni aniqlash bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy xususiyatlari batafsil muhokamaga sabab bo‘ladi. Badiiy matnning lingvistik ekspertizasida axborot obyektlarining ma’nosi va boshqa parametrlarini birdan cheksiz hajmgacha bo‘lgan so‘zlarni o‘rganish mumkin. Badiiy matn turli vaziyat va holatlarni ko‘rib chiqish, o‘rganish, talqin etish va malakali yordam ko‘rsatishda ahamiyatli. Badiiy matn lingvistik ekspertizasining tashxisi sifatida quyidagi vazifalarni ko‘rsatish mumkin: til me’yorlariga amal qilish; badiiy matndagi betakrorlik, individuallik; badiiy matn ma’nosi: salbiy yoki ijobiylik xususiyati; o‘zbek tili va boshqa tillarning boyish manbalari bilan bahsli so‘zning (so‘z birikmalarining) etimologik, evolyutsion va assotsiativ tizim aloqalaridagi farqlar; ismning chalg‘ituvchanlik xususiyati; dushmanlik, zo‘ravonlik va boshqa qonunbuzarliklarning nomlanishdagi aniq yoki yashirin targ‘ibot. Badiiy matn lingvistik ekspertizasining identifikatsiya vazifalari quyidagilar bilan belgilanadi: taqqoslanadigan umumiy xususiyatlarning grafik, semantik, fonetik, stilistik yoki boshqa jihatdan o‘xshashligi; badiiy matn ekspertizasi o‘rganadigan turli xil nomlanishlarning identifikatori (o‘xshash deb atash ham mumkin).
Misol uchun Moskva YSIN “ekspertiza va baholash markazi”da matn va badiiy matnni tekshirish: keng qamrovli tadqiqotlar o‘tkazish imkoniyati mavjud. Sud-lingvistik ekspert tadqiqotida esa audio materiallar, fayl va videolar muammoni hal qilish uchun yordam beradi. Bular quyidagilarda ko‘rinadi: fonoskopik tekshirish; audio va video yozuvlarni tekshirish; hujjatlarni texnik ko‘rikdan o‘tkazish; psixologik va lingvistik ekspertizadan o‘tkazish; kompyuter-texnik ekspertiza kabi. Badiiy asarining mazmuni – semantik va formal jihatini lingvistik tahlil qilish tegishli qonun me’yorida nazarda tutilgan o‘ziga xos g‘ayriqonuniy belgilarga kiruvchi og‘zaki va yozma konstruksiyalar hamda lisoniy birliklarni aniqlashning asosiy usuli hisoblanadi. Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi nima? Bu og‘zaki yoki yozma badiiy matnni jarayon nuqtai nazaridan tartibga soladigan lingvistik o‘rganishdir. Tekshirish natijasi tilshunoslik va badiiy nutqda maxsus bilimlardan foydalanishni talab qiladigan masalalar bo‘yicha xulosa beradi. Badiiy matn ekspertizasining predmeti tilshunoslik sohasida maxsus bilimlarni talab qiladigan muammolarni hal qilish orqali muayyan isbot talab qiladigan holatlarni belgilash. Badiiy matn lingvistik ekspertizasi obyektlari: Bu badiiy matn, tafakkur va nutq, shakl va mazmun, nutq va mantiq, shaxs va ruhiyat diolektikasida badiiy va zohiriy ma’no, nutqdagi tag ma’noni aniqlashning lingvistik tamoyillari til va nutq birliklari, har qanday moddiy muhitda taqdim etilgan matnlar. Badiiy matn lingvistik ekspertizasining vazifalari: so‘zlar, barqaror frazeologik iboralar ma’nolarini etimologik jihatdan izohlash va tushuntirish; lisoniy birlik yoki nutq birligining asosiy va qo‘shimcha (konnotativ) og‘zaki yoki yozma ma’nosini izohlash; adabiy nutqda me’yorlarni tushunishning qanday variantlari mavjudligini aniqlash uchun hujjat matni qoidalarini talqin qilish; badiiy asarda aks etgan (“Qir ustidagi ayol” J.E.) savdo belgilari, shiorlar, reklama matnlari, tijorat, tovar nomlarini identifikatsiyalash yoki boshqa belgilar bilan chalkashlik darajasini analogik o‘rganish; matnning (fragment) semantik yo‘nalishini, qilingan takliflarning modalligini, nutq birliklarining ekspressivligi va emotsionalligini, ularning rasmiy va grammatik xususiyatlari hamda semantikasini, ishlatilgan uslubiy vositalarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash uchun o‘rganish. Qachon kerak? Badiiy matn lingvistik ekspertizasiga quyidagi holatlarda zarurat paydo bo‘ladi: mantiqan buzilgan matn mohiyatini ochishda, huquqni muhofaza qilish organlarining yozma matn orqali axloqiy jihatdan sodir etilgan jinoyatlarni oshkor qilish, badiiy asar qahramonlarining tuhmat, haqorat, nafrat va adovatni qo‘zg‘atish protsessida, shuningdek, personajning har qanday milliy, diniy yoki boshqa ijtimoiy guruhga mansubligi sababli inson qadr-qimmatini, bundan tashqari, jinsiy, etnik jihatdan kamsitilish holatlarida; badiiy matndagi savdo belgisi, ataylab soxta reklama, mualliflik huquqining buzilishi va turdosh huquqlar, ixtirochilik va patent huquqlari, adabiyotda pornografik materiallarning noqonuniy targ‘iboti va boshqalar; matnda xalq manfaati, sha’ni, qadr-qimmati, shuningdek fuqarolarning ishbilarmonlik obro‘sini himoya qilishda; mualliflik huquqi va turdosh huquqlarni himoya qilishda; adabiy asarda giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarni yoki ularning muqobillarini targ‘ib qilish. Badiiy matnni lingvistik ekspertiza qilish va uni uslubiy jihatdan tekshirish holati, mavjud ekspert metodlari muammosi hamda ularni takomillashtirish xususida yo‘nalish hamda takliflarni ko‘rib chiqishga ham zarurat bor. Badiiy matnning lingvistik ekspertizasida maxsus metodologik tamoyil va kategoriyalarning tizimlashtirilishi va qo‘llanilishi muammosini lingvistik ekspertizaning eng muhim va hal qilinmagan masalalaridan biri desak ham bo‘ladi. Bunda badiiy matn uchun lingvistik ekspertiza o‘tkazish amaliyoti, xususan, o‘zo‘zidan, individual va subyektiv ravishda amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi. Soha mutaxassislari (tilshunoslar, adabiyotshunos, jurnalistlar) bir tomondan badiiy matnning filologik va kundalik holatiga, yana bir jihatdan esa badiiy adabiyot va matbuotdagi huquqshunoslik sohasi bilimlariga tayanadi. Bularni ham e’tibordan qochirmaslik zarur. Ammo shunga qaramay, badiiy matnning lingvistik ekspertizasiga ehtiyoj ortgandan-ortib bormoqda. Shu bilan birga, barcha ishtirokchilar uchun sud jarayonining barcha bosqichlarida yagona “o‘yin qoidalari”ga talab ortib bormoqda. Bu jarayonlar uchun maxsus metodlar ishlab chiqilmaganligi seziladi. Va, da’vogar va sudlanuvchilarning (muallif va tanqidchi) ekspert baholaridan noroziligini keltirib chiqarish aniq. Shu sabab bu protsesslarning ko‘pchiligi bir necha urinishlar bo‘lgani bilan kechiktiriladi va keyinga qoldirib kelinadi hamda qaytadan ko‘rib chiqilishga majbur bo‘ladi [Baranov A., 2007]. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, jamoatchilik huquq targ‘ibot sohasidagi ziddiyatli lingvistik vaziyatlarni huquqiy nuqtai nazardan baholashni samarali tarzda birlashtira oladigan hamda umumiy prinsiplarni huquqiy lingvistik ekspertizaning o‘ziga xos metodologiyasini ishlab chiqishi zarur [Golev N., 2007; Galyashina Y., 2006; Galyashina Y., 2003; Golev N., 1989]. Badiiy matnni tekshirishda metodologiya muammosi haqida gap borar ekan bir narsani esdan chiqarmaslik zarur. U o‘qish, tushunish, ma’nosini bilish, badiiy zavq olish uchun yozilgan badiiy san’at asari. Bu ma’lum ma’noda asar muallifida tug‘ma iste’dod bo‘lishini talab qiladi va, hattoki, yaratilajak qahramonlarning hammuallifi bo‘lishi hamda ular bilan bilvosita teng shartlarda muloqotga, dialogga kirishishiga to‘g‘ri keladi. Bunda metodika – bu mavzuni o‘rganish yo‘llari va strategiyalari hamda jarayonni o‘rgatish. Metodologiya esa – insonning voqelikni, jarayonni o‘zgartirish usullarini aniqlash, o‘rganish va tashkil etish. Sistemaviy yaxlitlikni ta’minlash va rivojlantirishga qaratilgan aqliy faoliyat turi. Metodlarni qo‘llash va ulardan foydalanish inson faoliyatining har qanday sohasida amalga oshiriladi. Bu har qanday soha doirasida ko‘rilgan va tajribada qo‘llangan hodisa. Ammo metodologiya termini tekshirish usullarini izlash, ishlab chiqish va tizimlashtirishda nafaqat vosita, balki asosiy maqsad va natijasi hisoblanadi. Metodologiya oqibatga emas faqat natijaga asoslanadi. Metodologiya ikki yo‘nalishda aks etishi mumkin. Ham nazariy, ham falsafiy bilimlar va amaliy muammolarni hal qilish; dunyoni maqsadli o‘zgartirishga qaratilgan bo‘ladi. Har qanday sharoitda nazariy fikr bilim modeliga intiladi va tayanadi. Amaliy tafakkur esa dastur-choralar, kerakli amaliy maqsadga erishish, haqiqatdan adashmaslik yoki biz ishonchli bilim deb hisoblagan usullar to‘plami. Badiiy matnni tekshirish usulining sifati amaliyot bilan bog‘liq hodisa. Ilmiy va amaliy muammolarni hal qilish real holatlar to‘plamida amalga oshiriladi hamda maqsadga erishish qonuniyatlarini izlash orqali ekspertizadan o‘tkaziladi.