Мавзу: Логистик тизимлар Режа: Транспортнинг умумий логистика тизимидаги ўрни

1-расм. Глобал тизимда транспорт ишлаб чиқаришининг
иерархик тузилиши


2. Транспорт-логистика жараёнларини ташкил этиш ва бошқаришнинг асосий вазифалари
Логистикани иқтисодий фан сифатида шакллантириш ХХ асрнинг
50-йилларида бошланган. Логистика назарияси ва амалиёти охирги 30 йил ичида дунёда жадал ривожланмоқда. Кўпчилик саноат ва тижорат компаниялари раҳбарияти харидларнинг товарларни тақсимлашгача бўлган барча логистик жараёнларга катта эътибор қаратади.
Бугунги кунда саноатлашган мамлакатларда рақобат муҳитида логистика корхоналарнинг рақобатбардошлигини таъминлашда асосий омил бўлиб, товар айирбошлаш харажатларини қисқартириш билан эмас, балки товарлар ва хизматлар истеъмолчилари учун транспорт-логистика хизматларини яратиш ва такомиллаштириш ҳисобланади.
Логистика соҳасининг юксак даражада ривожланиши мамлакат иқтисодиётининг кўплаб ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичлари, жумладан инфляция даражаси, ҳосилдорлик кўрсаткичлари ва бошқаларга ижобий таъсир кўрсатади. Корхоналарда логистика воситаларини қўллаш орқали самарадорликни ошириш асосан жаҳон бозорларида рақобатлашиш қобилиятига ижобий таъсир кўрсатади.
Ҳар қандай мамлакатда логистика тизими ривожланишининг юқори даражаси қуйидаги ижобий таъсирга эга.
1. Товар ва хизматларнинг нархини пасайтириш. АҚШ каби юқори даражада логистикага эга бўлган мамлакатларда товарлар ва хизматлар нархининг логистика харажатлари ЯИМнинг 10 фоизига тенг, логистика даражаси паст бўлган мамлакатларда бу рақам 20 фоизга ёки ундан кўпни ташкил қилиши мумкин.
2. Янги иш ўринларини яратиш. Катта транспорт ва омбор комплекслари ва логистика марказлари бир неча минг кишини иш билан таъминланиши мумкин. Европа давлатларида логистика инфратузилмаси объектларини ташкил этишда ижобий тажрибаларнинг кўплаб мисоллари кузатилмоқда. Масалан, Германияда 31 логистика марказидан иборат тармоқ 45 минг кишини иш билан таъминлайди. Италиянинг Падуа ва Верона шаҳарларида жойлашган логистика марказларида 2,2 ва 1,8 минг киши иш билан таъминланган. Испанияда 7 минг кишини таъминлайдиган Плазма логистика паркини фаолият олиб боради. Финляндияда Вантаа шаҳрида жойлашган "Авиаполис" логистика маркази ходимларининг сони 35 мингдан ошади. Дания транспорт ва логистика кластерида 3 минг киши ишлайди.
3. Улгуржи ва чакана савдо айланмаси ва мижозларга хизмат кўрсатишни ошириш. Халқаро транспорт компаниялари ривожланган логистика инфратузилмаси бўлган ҳудудларда ўз ўрнини эгаллашга интилмоқдалар, шунинг учун давлат хизматларининг сифати яхшиланмоқда, бу эса товар айланмасининг ошишига олиб келади.
4. Ривожланган транспорт ва омборлар инфратузилмаси бўлган ҳудудларнинг инвестицион жозибадорлиги ошади. Хусусий инвестициялар оқими иқтисодий ўсиш ва аҳолининг турмуш даражаси яхшиланишига олиб келади.
5. Атроф-муҳит ҳолатини яхшилаш транспорт инфратузилмасини оптималлаштириш, эскирган транспорт воситаларидан воз кечиш, йирик шаҳарлар атрофида айланма йўлларни қуриш, юк ва йўловчи ташишларни алоҳида ажратишни ўз ичига олади.
6. Транзит салоҳиятини тўлиқ амалга оширишдан давлат даромадларининг кўпайиши.
ХХ асрнинг охирги ўн йиллигида, ривожланган мамлакатларда, асосан Ғарбий Европа, Шимолий Америка, Япония, Австралия ва бошқа мамлакатлардан кейин пайдо бўлганлиги билан изоҳланади. Логистика 1950-йилларда ривожланишига эришди ва 1970-йилларда иқтисодий фанлар сифатида пайдо бўлди.
Транспорт логистикасининг фаол ривожланишига тўсқинлик қилаётган кўплаб муаммолар аниқланиб, улардан баъзилари қуйидагилардан иборат:
1. Мамлакат транспорт тизимининг ривожланган мамлакатларга нисбатан технологик кечикиши. Бу муаммо транспортнинг барча турларига таалуқлидир, жумладан юқори тезликда темир йўл алоқаларининг йўқлиги; импорт қилинадиган товарлар транзитига йўналтирилган порт объектларининг этишмаслиги; маҳаллий ҳаво транспорти улушининг пастлиги камайиш ва бошқалар. Транспорт тизими замонавий технологияларни, жумладан, контейнер транспортини, интермодал транспортни, замонавий ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этишга тайёр эмас.
2. Умуман, транспорт инфратузилмаси ва автомобил йўллари ривожланишининг етарли даражада эмаслиги. Охирги 10 йил ичида умумий йўлларнинг узунлиги 10 фоизга ошгани сайин, автомобил парки қарийб 2 баробарга ўсган. Республика ва халқаро аҳамиятга эга кўплаб автомобил йўллари, айниқса катта шаҳарлардаги кираверишдаги йўлларнинг участкалари бўйича, уларнинг ўтказувчанлик имкониятлари чегараланган. Йўл тармоқларининг етарли эмаслиги транспорт воситаларининг ўртача тезлигини сезиларли даражада пасайтиради ва транспорт харажатларини кўпайишига олиб келади.
3. Транспорт ва логистика инфратузилмасини қуриш учун ерларни ҳисобга олишда тўсқинлик қилувчи логистика ва ер муносабатлари соҳасидаги ҳуқуқий базани такомиллаштириш. Қурулиш учун ер ажратиш билан боғлиқ қийинчиликлар фақат йирик ишлаб чиқарувчилар ерга эга бўлган жойларда катта транспорт ва омбор комплекслари қурилишига олиб келади. Табиийки, логистика инфратузилмаси объектларининг жойлашишини аниқлашда бундай номувофиқлик мамлакатнинг барча логистика тизимига салбий таъсир кўрсатади.
4. Умумий географик ва иқлим шароитлари. Мамлакат ҳудудидаги турли иқлим ва геологик шароитлар, жуда кам аҳоли зичлиги логистика даражасини ривожлантириш учун муайян муаммоларни келтириб чиқаради.
5. Сақлаш объектлари ва транспорт-логистика инфратузилмасини ривожлантириш масалалари бўйича юқори маъмурий ва бюрократик тўсиқлар.
6. Хусусий инвестицияларнинг етишмаслиги. Инвесторлар иқтисодий инқирозга, сармояларнинг юқори харажатларига ва узоқ муддат давомида қайтариладиган муддатларга (10 йилгача) катта логистика марказларини молиялашни истамайдилар.
7. Малакали логистика мутахассисларининг етимшмаслиги.
Ушбу тўсиқларни бартараф этиш йўлларидан бири, жаҳон тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, корпоратив, минтақавий, ҳудудлараро, тармоқ ва халқаро миқёсда маҳсулотни тақсимлаш бўйича турли иштирокчиларни ташкилий, иқтисодий, молиявий, ахборот, тартибга солиш ва илмий-техникавий тизимнинг ягона тизимини шакллантириш асосида мустаҳкамлашдан иборат.
Бу транспорт харажатларини 7-20% га, моддий ресурсларни ва тайёр маҳсулотларни юклаш ва тушириш ва сақлаш харажатларини 15-30% га пасайишига олиб келади. Шу билан бирга, умумий логистика харажатлари 12-35% га камаяди. Моддий ресурслар айланмаси 20-40% га, ресурслар ва тайёр маҳсулот заҳиралари 50-100% гача қисқарди. Бундай сафарбрлик турли даражадаги самарали транспорт ва логистика тизимларини шакллантириш билан боғлиқ.
Транспорт ва логистика тизими транспорт, омборларни бошқариш ва инвентаризацияни, юкларни ташиш ва қадоқлашни, шунингдек маълумот алмашишни ўз ичига олади.

1-жадвал