Mavzu: madaniy o’simlklarning kelib chiqishi reja

2.O’simliklami madaniylashtirish tarixi.
Madaniy o’simliklardan (yopiq urug'lilardan) inson turli uglevodlar, turli
qimmatbaho aminokislotalar saqlaydigan oqsillar, yog'lar, organik kislotalar, vitaminlar, glyukozidlar, alkaloidlar va boshq. oladilar. O’simliklar hayvonlar uchun em-xashak xsioblanadi. Inson madaniy o’simliklardan non, shakar, mevalar, sabzavotlar, kofe, vino, yog', pishloq, tuxum, asal oladilar. Mebel, kiyim- kechak, kitoblar, qog'ozlar ham o’simliklarning mahsulotlaridan tayyorlanadi.
Er yuzida gullarni changlatuvchi xashorotlar, qushlar sutemizuvchi hayvonlar yopiq urug'li o’simliklar bilan bir vaqtda paydo bo’lgan. Qadimgi
odamlar oziq-ovqat uchun o’simliklarning mevalarini, urug'larini terganlar, ildiz tugunak va piyozlarni kovlab olib ishlatganlar.
Er yuzida o’simliklarni madaniylashtirish bizning eramizdan 7-8 ming yil ilgari vujudga kelgan. O’simliklami madaniylashtirishda har bir qit'a o’zining florasidan foydalangan, ya'ni endemik o’simliklardan foydalanganlar.
Turli madaniy o’simliklar turli vaqtda madaniylashtirilgan va ularning kelib chiqishi ham turli vaqtlarga to’g'ri keladi. Eramizdan oldin madaniylashtirilga no’simliklar qatoriga bug'doy, arpa, paxta, sholi va boshqalar kradi. Bizning eramizda esa lavlagi, kauchik olinadigan xeveya, dorivor xinin daraxti va bo shqa o’simliklar madaniylashtirilgan (jukovskiy, 1971, Xasanov 1986). Ba'zi bir madaniy o’simliklarning: qovoq, makkajo’xori, kunjut, banan kabilarning qachon, qaerda qanday qilib dexqonchilikka kirib qolganligi xaqida ma'lumotlar yo’q. Er yuzida turlarga boy bo’lgan turkumlarning bittasi yoki ikkitasigina madaniylashtirilgan, qolganlari yovvoy holda o’smoqda. Masalan zig'ir turkumining 200 ta turi bo’lib, ulardan faqat 1 turi, kungaboqarning 70 ta turi bo’lib faqat 2 tasi; 400 ta turi bo’lgan batat (shirin kartoshka) turkumidan faqat 1 ta turi va boshqa madaniylashtirilib foydalaniladi.
Madaniy oʻsimliklarning kelib chiqishi
Miloddan avvalgi 50-60.000 yillarga toʻgʻri keladi. e. Bu davrga qadar o'simliklarni yig'ish ayollarning mas'uliyati bo'lgan qabilaning omon qolish yo'li edi. Odamlar o'z uylari yaqinida etishtirish uchun yirik va sog'lom don va mevalarni tanlay boshlaganliklarining tarixiy dalillari - qadimgi idishlar, qabrlarda jihozlar solingan qozonlar va ularning rasmlari.
Bugungi kunga qadar eng mashhur 640 turdagi madaniy o'simliklardan 400 ga yaqini Janubiy Osiyodan, 50 tasi Afrikadan, 100 dan ortig'i Janubiy va Shimoliy Amerikadan, qolganlari esa Yevropadan kelganligi ma'lum.
Bug'doy kabi madaniy o'simlik haqidagi qiziqarli ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, donli ekinlar odamlar ongli ravishda o'z uylari yaqinida o'sishni boshlagan birinchi turdir. Bu so'zni g'or odamlari yashaydigan joylardan topilgan eng qadimgi minomyotlar va o'tlar tasdiqlaydi.
Bugungi kunda madaniy o'simliklarning xilma-xilligi
Bizning davrimizda naslchilik nafaqat madaniy o'simliklarning hosildorligi, balki ularning mazaliligi va omon qolishini oshirish bilan shug'ullanadigan fanga aylandi. Zamonaviy odamlar iste'mol qiladigan sabzavot, meva va donning deyarli barcha turlari gibrid, ya'ni sun'iy ravishda etishtiriladi.
Nafaqat seleksiyadan, balki boshqa turlar bilan chatishtirishdan o'tgan madaniy o'simlik haqida qiziqarli ma'lumotlar shundaki, tabiatda o'xshashi bo'lmagan mutlaqo yangi organizm olinadi.
Laboratoriyalarda sun’iy yo‘l bilan yetishtirilgan chatishtirishlar bir martalik urug‘lik bo‘lsada, ular tufayli mazali, serhosil madaniy o‘simliklar soni yuzlab marta ko‘paydi.
Bugungi kunda gibridlik ekinlarga ham, mevalarga ham, pomidor, qalampir, bodring va boshqalar kabi bizga yaxshi ma'lum bo'lgan sabzavotlarga ham ta'sir qildi.
Madaniy bodring o'simligi bizning dasturxonimizga yangi va konservalangan holda shunchalik tanishki, biz o'zimizga "u qaerdan kelgan" degan savolni bermaymiz.
Ma'lum bo'lishicha, bodringning stolimizga boradigan yo'li ancha katta edi, chunki Hindiston va Xitoy uning vatani. 6000 yil oldin bu sabzavot etishtirilgan, garchi uning qadimgi qarindoshlari hali ham hind o'rmonlarida sudraluvchilar kabi o'sadi, daraxt tanasi atrofida aylanib yuradi va ular to'siqlar va to'siqlar ekish uchun ham ishlatilgan.
Qadimgi Misrdagi, keyin esa qadimgi Yunonistondagi freskalarda bu sabzavot boy odamlarning stollarida tasvirlangan va uzoq vaqt davomida faqat yuqori martabali odamlar uchun mavjud edi.
Yunonlar bodringni Evropaga olib kelishdi va ularning ta'mi va qish uchun kelajak uchun tuzlash qobiliyati tufayli ularning tarqalishi tezlashdi. Bugungi kunda bu sabzavot hamma uchun va hamma joyda mavjud. Har bir bog'bon bodringning yaxshi hosilini etishtirishni o'z burchi
Madaniy o’simliklarning kelib chiqish tarixi insonnning tarixiy rivojlanishi bilan chambarchas bog'liqdir. Ingliz olimi Richard Likkining ma'lumotiga ko’ra ibtidoiy odamlar 800 ming yil oldin paydo bo’lib, SHarqiy Afrika, xozirgi tanzaniya , Keniya va Efiopiya territoriyalaridagi o’rmonlarda yashaganlar. Ular o’rmonlarda o’sgan o’simliklarning mevalari, urug'larga, ildizlaridan, qush va boshqa hayvonlarning tuxumlaridan oziq-ovqat sifatida foydalanganlar. Neolit yoki tosh davriga kelib odamlar dexqonchilik va chorvachilik bilan shug'ulan aboshlaganlar.
Akademik P.M.Jukovskiyning fikricha ba'zi bir boshoqli g'alla o’simliklari 15-20 ming yillar ilgari madaniylashtirilgan. Arxeolog S.A.Semenovning ma'lumotlariga ko’ra ham dehqonchilik avval o’rta va old Osiyo tog' oldi rayonlarida 15-25 ming yil ilgari paydo bo’lgan. Qadimiy dehqonlar oziq- ovqat uchun eng avval donli (bug'doy, arpa). Keyinroq mevali dorivor, to lola va boshqa foydali o’simliklarni eka boshlaganlar. Lekin M.G.Popovning fikricha inson tomonidan avval mevali o’simliklar xonakilashtirilgan.
Xaqiqatan xam qadimiy odamlar mevali daraxt va butalarning meva va urug'laridan foydalanganlar, shuning uchun ham mevali daraxt va butalarni ko’paytirganlar.
Arxeologik ma'lumotlarga ko’ra Old Osiyo va O’rta Osiyo jumladan Turkmaniston xududida bug'doy eramizdan 7500-6000 yillar, arpa 8000-7000 yillar ilgari ham ekilib kelingan. So’ngi ma'lumotlarga ko’ra qadimiy arpa doni
Misrda topilgan, uni bundan 17 ming yillar ilgari Nil daryosi xavzasida etishtirilganligi aniqlangan.
Demak qadimiy dehqonchilik bir joyda paydo bo’lmasdan mustaqil ravishda Er yuzining deyarli barcha qit'alarida rivoj topgan. Masalan Osiyo da qadimiy dexqonchilik Iroq, Iordaniya , Suriya, Turkiya, O’rta Osiyo, Xitoy, Xindiston kabi mamlakatlar.
Afrikada, Misr, Efiopiya, Amerikada, Peru, Meksika, Evropada, -O’rta dengiz atrofidagi davlatlar xududlarida paydo bo’lgan.
T.N.Qori-Niyoziy ma'lumotlariga ko’ra O’rta Osiyo territoriyasida eramizdan oldingi birinchi yillardayoq xo’jalik yuritishning ikki turi shakllangan. Tekisliklardagi dashtlarda va tog'lik joylarda ko’chmanchi xo’jalik chorvachilik daryo vodiylarida, ayniqsa Amudaryo va Sirdaryo soxillarida o’troq xo’jalik dexqonchilik vujudga kelgan.
O’stirganlar, sabzavot etitirganlar.
Bu erlarning iqlimi issiq erlari qurg'oqchil bo’lganligidan ariq va zovurlar qazib o’simliklarni sun'iy sug'orish yo’lga qo’yilgan. Demak dexqonchilik eng
avval Misr, Suriya, Iroq, Turkiya, o’rta Osiyo, Peru, Meksika xududlarida paydo bo’lgan. (rasm 1).
Oʻsimliklar yetishtirish markazlari
20-asrda olimlar madaniy o'simliklarning zamonaviy turlari qayerdan kelganligini to'liqroq aniqlashga muvaffaq bo'lishdi. Hatto N. I. Vavilov o'simlikchilik geografiyasini 7 zonaga ajratdi:
 Shunday qilib, Janubiy Osiyo xonakilashtirilgan turlarning 33% avlodiga aylandi. Sholi, shakarqamish, bodring, baqlajon va boshqa ko'plab madaniy o'simliklar (misollarni Vavilov yozuvlarida topish mumkin) u erdan bizga kelgan.
 Sharqiy Osiyo bizga soya, tariq, gilos, grechka kabi ekiladigan turlarning 20 foizini berdi.
 Osiyoning janubi-g'arbiy qismida bug'doy, javdar, dukkaklilar, sholg'om o'sadi, ular o'simliklarning 4% ni tashkil qiladi.
 Ma'lum bo'lgan madaniy o'simliklarning 11% O'rta er dengizi qismiga tegishli. Bu sarimsoq, uzum, sabzi, karam, nok, yasmiq va boshqalar.
 Efiopiya no'xat, arpa, qahva daraxtini o'z ichiga olgan 4% turlarning vatani bo'ldi.
 Markaziy Amerika dunyoga makkajo'xori, qovoq, tamaki, kakao berdi.
 Janubiy Amerikada kartoshka, koka, oka, sinchona mavjud.
Bu o'simliklarning yovvoyi qarindoshlarini hali ham topish mumkin. Madaniy o'simlik haqidagi qiziqarli ma'lumotlar shu bilan tugamaydi.