Mavzu: maktabgacha pedagogika fanining maqsad va vazifalari

Biz tahlil obyektimiz bo’lgan adib asarlarida ham polisemantik xarakterga ega bo’lgan taqlidiy so’zlarni ko’plab uchratish mumkin. Masalan: jimir-jimir: Odam oqar suvdan ichsa badani jimir-jimir etadi (I,79). Shunda ko’z oldim jimir-jimir etadi (I,72). Ayolimiz dalalar uzra jimir-jimir etmish hilga termuldi (I,187).

• Biz tahlil obyektimiz bo’lgan adib asarlarida ham polisemantik xarakterga ega bo’lgan taqlidiy so’zlarni ko’plab uchratish mumkin. Masalan: jimir-jimir: Odam oqar suvdan ichsa badani jimir-jimir etadi (I,79). Shunda ko’z oldim jimir-jimir etadi (I,72). Ayolimiz dalalar uzra jimir-jimir etmish hilga termuldi (I,187).
• Duv-duv: G’o’zalarimni qoqib-da bo’lmadi – g’o’zalarim qirs-qirs sinadi, ko’saklarim duv-duv to’kiladi (I,216). Botir firqa asal choy ichdi. Peshonasidan duv-duv ter to’kildi (II,105). Barmoqlarim orasidan dardlarim duv-duv to’kiladi (I,177).

Yilt-yilt: Mayda-mayda ko’lmak suvlar yilt-yilt etadi (I,170). Yuzlaridan yilt-yilt ter sizildi (II,105).Kishilarning turli xil psixo-fiziologik holatlarini, organizmda paydo bo’lgan har xil sezgilarni ifodalashda ham ba’zan taqlidiy so’zlardan foydalaniladi. Bunday taqlidiy so’zlar aslida tovushga taqlid yoki holatga taqlid so’z sifatida paydo bo’lgan bo’lsa ham shu jarayonda ularning ma’nosida mavhumlikka tomon siljish seziladi. Obrazli so’zlar ifodalagan hodisalarga tovush orqali taqlid qilish mumkin bo’lmasa ham, kishida u ifodalagan hodisa haqida ma’lum taassurot paydo bo’ladi.

• Yilt-yilt: Mayda-mayda ko’lmak suvlar yilt-yilt etadi (I,170). Yuzlaridan yilt-yilt ter sizildi (II,105).Kishilarning turli xil psixo-fiziologik holatlarini, organizmda paydo bo’lgan har xil sezgilarni ifodalashda ham ba’zan taqlidiy so’zlardan foydalaniladi. Bunday taqlidiy so’zlar aslida tovushga taqlid yoki holatga taqlid so’z sifatida paydo bo’lgan bo’lsa ham shu jarayonda ularning ma’nosida mavhumlikka tomon siljish seziladi. Obrazli so’zlar ifodalagan hodisalarga tovush orqali taqlid qilish mumkin bo’lmasa ham, kishida u ifodalagan hodisa haqida ma’lum taassurot paydo bo’ladi.

Metaforik xarakterdagi tasviriy so’zlar subyekt bilan bog’langan. Ma’lumki, tovushga taqlid so’zlar eshitish bilan, holatga taqlid so’zlar ko’rish bilan bog’langan hodisalarni ifodalaydi. Metaforik taqlidiy so’zlar ifodalagan taqlidiy so’zlarni ko’ra olmaymiz ham, eshita olmaymiz ham. Taqlidiy so’zlar kishi organizmida paydo bo’lgan sezgilarni, ichki kechinmalarni ifodalash uchun yoki ko’chma ma’noda qo’llanilganda metaforik xarakterga ega bo’ladi: Yuragim shuv etdi (I,244). Ammo… kunduzgi uyqudan keyingi vaziyat! Odam tars yorilib ketay deydi (II,160). Yuzlarim lov-lov yonib turaman (I,64).

Metaforik xarakterdagi tasviriy so’zlar subyekt bilan bog’langan. Ma’lumki, tovushga taqlid so’zlar eshitish bilan, holatga taqlid so’zlar ko’rish bilan bog’langan hodisalarni ifodalaydi. Metaforik taqlidiy so’zlar ifodalagan taqlidiy so’zlarni ko’ra olmaymiz ham, eshita olmaymiz ham. Taqlidiy so’zlar kishi organizmida paydo bo’lgan sezgilarni, ichki kechinmalarni ifodalash uchun yoki ko’chma ma’noda qo’llanilganda metaforik xarakterga ega bo’ladi: Yuragim shuv etdi (I,244). Ammo… kunduzgi uyqudan keyingi vaziyat! Odam tars yorilib ketay deydi (II,160). Yuzlarim lov-lov yonib turaman (I,64).

Xulosa

Xulosa

• 1. Taqlidiy (tasviriy) so’zlar hozirgi o’zbek tilida katta leksik-semantik guruhni tashkil qiluvchi kategoriyadir.
• 2. O’tgan asrning 60-yillarigacha o’zbek tili grammatik adabiyotlarida va shu kabi ayrim tilshunos olimlarining ilmiy asarlarida taqlidiy so’zlar undovlarning bir ko’rinishi sifatida talqin qilib kelindi. Faqat keyingi yillardagina ular alohida-alohida so’z turkumi ekanligi e’tirof etildi.
• 3. Mavjud o’zbek tili darsliklarida, o’zbek tili grammatikasiga oid qo’llanmalarda taqlidiy so’zlarga, ularning grammatik xususiyatlariga doir qarashlarda mushtaraklik mavjud.

Foydalanilgan adaiyotlar:

Foydalanilgan adaiyotlar:

Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида.-Тошкент: «Ўзбекистон», 1998. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: «Маънавият», 2008. 176-бет. Бобожонов Ш.Х. Семема, унинг нутқий воқеланиши ва изоҳли луғатдаги талқини: Филол.фан.номз. …дис.автореф. – Тошкент, 2004. –23 б. Боймирзаева С. Бадиий матнда луғавий бирликлар стилистик имкониятларининг намоён бўлиши // Ўзбeк тилшунослиги масалалари. Илмий мақолалар тўплами.- Самарқанд: СамДУ нашри, 2007. Замонавий ўзбек тили. – Т.: «Mumtoz co’z», 2008. – 468 б.