Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bolalarning izchil nutqini rivojlantirishda rasmdan foydalanish mundarija: kirish

1-BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA IZCHIL NUTQNI RIVOJLANTIRISH METODOLOGIYASINING NAZARIY ASOSLARI
1.1 Muvofiq nutq tushunchasi va uning bola rivojlanishidagi ahamiyati
Har bir bola bog'chada o'z fikrlarini mazmunli, grammatik jihatdan to'g'ri, izchil va izchil ifodalashni o'rganishi kerak. Shu bilan birga, bolalar nutqi jonli, to'g'ridan-to'g'ri, ifodali bo'lishi kerak.
Muvofiq nutqni fikrlar olamidan ajratib bo‘lmaydi: nutqning uyg‘unligi – fikrlar uyg‘unligi. Muvofiq nutq - bu odamlarning muloqoti va o'zaro tushunishini ta'minlaydigan semantik batafsil bayon (mantiqiy birlashtirilgan jumlalar qatori) 4, s. Aytgancha, bola o'z bayonotini qanday qurishni biladi, uning nutqining rivojlanish darajasini baholash mumkin.
O'z fikrlarini (yoki adabiy matnni) izchil, izchil, to'g'ri va majoziy ifodalash qobiliyati bolaning estetik rivojlanishiga ham ta'sir qiladi: qayta hikoya qilishda, hikoyalarini yaratishda bola badiiy asarlardan o'rganilgan majoziy so'z va iboralardan foydalanadi. Aytish qobiliyati bolaga xushmuomala bo'lishga, sukunat va uyatchanlikni engishga yordam beradi, o'ziga ishonchni rivojlantiradi.
Bog'langan nutq mazmun va shakl birligida ko'rib chiqilishi kerak. Semantik tomonning kamayishi tashqi, rasmiy tomoni (so'zlarning grammatik jihatdan to'g'ri qo'llanilishi, gapda kelishish va hokazo) rivojlanishda ichki, mantiqiy tomondan oldinda bo'lishiga olib keladi. Bu ma'nosi bo'yicha zarur so'zlarni topa olmaslik, so'zlarni noto'g'ri ishlatish, alohida so'zlarning ma'nosini tushuntira olmaslikda namoyon bo'ladi.
Biroq, nutqning rasmiy tomonining rivojlanishini e'tiborsiz qoldirmaslik kerak. Bolaning bilimlarini, g'oyalarini kengaytirish va boyitish ularni nutqda to'g'ri ifodalash qobiliyatini rivojlantirish bilan bog'liq bo'lishi kerak. Shunday qilib, izchil nutq deganda ma'lum bir mazmunning batafsil bayoni tushuniladi, u mantiqiy, izchil va aniq, grammatik jihatdan to'g'ri va obrazli tarzda amalga oshiriladi.
Bog‘lanish, S.L.Rubinshteynning fikricha, “so‘zlovchi yoki yozuvchi fikrining nutqiy shakllantirilishining tinglovchi yoki o‘quvchi uchun tushunarliligi nuqtai nazaridan muvofiqligidir”. Shuning uchun izchil nutqning asosiy xususiyati uning suhbatdosh uchun tushunarliligidir.
Bog'langan nutq - o'zining predmet mazmunining barcha muhim tomonlarini o'zida aks ettiruvchi nutq. Nutq ikki sababga ko‘ra uzviy bog‘liq bo‘lishi mumkin: yoki bu bog‘lanishlar so‘zlovchining fikrida amalga oshirilmaganligi va ifodalanmaganligi yoki uning nutqida bu bog‘lanishlar to‘g‘ri aniqlanmaganligi sababli.
Metodologiyada "muvofiq nutq" atamasi bir nechta ma'nolarda qo'llaniladi: 1, p. 253
1) so‘zlovchining jarayoni, faoliyati; 
2) mahsulot, ushbu faoliyat natijasi, matn, bayonot; 
3) nutqni rivojlantirish bo'yicha ish bo'limining nomi. 
"Bayonot", "matn" atamalari sinonim sifatida ishlatiladi. Gap ham nutqiy faoliyat, ham shu faoliyat natijasidir: gapdan kattaroq ma’lum nutq mahsuloti. Uning mohiyati ma'nodir. 12, 68-bet. Muvofiq nutq - bu o'zaro bog'langan va mavzu jihatdan birlashtirilgan, to'liq bo'laklarni o'z ichiga olgan yagona semantik va tarkibiy yaxlitlikdir.
Nutqning ikkita asosiy turi mavjud - dialogik va monolog. Ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega. Shunday qilib, dialogik nutq oqimining shakli (ikki yoki undan ortiq kishi o'rtasidagi suhbat, ularga savol va javoblar) to'liq bo'lmagan, monosyllabic javoblarni rag'batlantiradi. Tugallanmagan gap, undov, kesim, yorqin intonatsion ekspressivlik, imo-ishora, mimika va boshqalar - dialogik nutqning asosiy xususiyatlari. Dialogik nutq uchun savolni shakllantirish va berish, eshitilgan savolga muvofiq javob qurish, kerakli ishorani berish, suhbatdoshni to'ldirish va to'g'rilash, mulohaza yuritish, bahslashish, o'z fikrini himoya qilish uchun ko'proq yoki kamroq turtki bo'lish ayniqsa muhimdir. fikr.
Bir kishining nutqi sifatida monolog nutqi hikoyaning alohida qismlarining rivojlanishi, to'liqligi, aniqligi va o'zaro bog'liqligini talab qiladi. Monolog, hikoya, tushuntirish o'z fikrlarini asosiy narsaga qaratishni, tafsilotlarga berilmaslikni va shu bilan birga hissiyotli, jonli, obrazli gapirishni talab qiladi.
Nutqning bu ikki shakli motivlari jihatidan ham farqlanadi. Monolog nutq ichki motivlar bilan rag'batlantiriladi va uning mazmuni va til vositalarini so'zlovchining o'zi tanlaydi. Dialogik nutq nafaqat ichki, balki tashqi motivlar (muloqot sodir bo'layotgan vaziyat, suhbatdoshning so'zlari) bilan ham rag'batlantiriladi. Binobarin, monolog nutq ancha murakkab, ixtiyoriy, uyushtirilgan nutq turi bo‘lib, shuning uchun ham maxsus nutq ta’limi talab etiladi.1, 254-bet.
Muhim farqlarga qaramay, dialog va monolog bir-biri bilan o'zaro bog'liqdir. Muloqot jarayonida monolog nutqi uzviy ravishda dialogik nutqqa to`qiladi va monolog dialogik xususiyatga ega bo`lishi mumkin. Ko'pincha muloqot monolog qo'shimchalari bilan dialog shaklida bo'ladi, bunda qisqa mulohazalar bilan bir qatorda bir nechta jumlalardan iborat va turli xil ma'lumotlarni o'z ichiga olgan batafsilroq bayonotlar qo'llaniladi (xabar, aytilgan narsalarni qo'shish yoki tushuntirish). Mamlakatimizda dialogning ilk tadqiqotchilaridan biri L.P.Yakubinskiy dialog va monologning ekstremal holatlari bir qator oraliq shakllar orqali o‘zaro bog‘langanligini ta’kidlagan.1, 255-bet. Ulardan biri suhbat bo'lib, u oddiy suhbatdan mulohazalar almashinuvining sekinroq tezligi, ularning katta hajmliligi, shuningdek, muhokama qilish, nutqning o'zboshimchaligi bilan ajralib turadi.
Bolalarga ona tilini o'rgatish metodologiyasida dialogik va monologik nutq o'rtasidagi munosabatni hisobga olish ayniqsa muhimdir.
Shubhasiz, dialogik nutqning malaka va ko‘nikmalari monologni o‘zlashtirish uchun asos bo‘ladi. Dialogik nutqni o`rgatish jarayonida bayon, tavsifni o`zlashtirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi. Bunga dialogning izchilligi ham yordam beradi: suhbat mavzusiga bog'liq bo'lgan mulohazalar ketma-ketligi, alohida gaplarning bir-biri bilan mantiqiy va semantik bog'liqligi. Erta bolalik davrida dialogik nutqning shakllanishi monologning shakllanishidan oldin sodir bo'ladi va kelajakda nutqning ushbu ikki shaklini rivojlantirish bo'yicha ishlar parallel ravishda davom etadi.
Bir qator olimlarning fikriga ko'ra, elementar dialogik nutqni o'zlashtirish monologga nisbatan birlamchi bo'lib, unga tayyorgarlik ko'rsa ham, uning etuk kengaytirilgan shaklida dialogik nutqning sifati ko'p jihatdan monolog nutqining egaligiga bog'liq. Shunday qilib, boshlang'ich dialogik nutqni o'rgatish izchil monologli bayonotni o'zlashtirishga olib kelishi kerak, shuning uchun ikkinchisi kengaytirilgan dialogga imkon qadar erta kiritilishi va suhbatni boyitishi, unga tabiiy, izchil xarakter berishi kerak.
Muvofiq nutq vaziyatli va kontekstli bo'lishi mumkin. Vaziyatli nutq muayyan vizual vaziyat bilan bog'liq bo'lib, nutq shakllarida fikr mazmunini to'liq aks ettirmaydi. Buni faqat tasvirlangan vaziyatni hisobga olgan holda tushunish mumkin. So‘zlovchi imo-ishoralar, yuz ifodalari va ko‘rsatish olmoshlaridan keng foydalanadi. Kontekstli nutqda situatsion nutqdan farqli ravishda uning mazmuni kontekstning o‘zidan aniq ko‘rinadi. Kontekstli nutqning murakkabligi shundan iboratki, u aniq vaziyatni hisobga olmasdan, faqat lingvistik vositalarga tayangan holda gapni qurishni talab qiladi.
Aksariyat hollarda vaziyatli nutq suhbat, kontekstli nutq esa monolog xarakteriga ega. Ammo, D. B. Elkonin ta'kidlaganidek, dialogik nutqni situatsion nutq bilan, kontekstli nutqni esa monolog bilan birlashtirish noto'g'ri. Monologik nutq esa vaziyatga bog'liq bo'lishi mumkin. 
Muloqot nutqining mohiyatini muhokama qilish bilan bog'liq holda "so'zlashuv nutqi" tushunchasini tushunish muhimdir. Maktabgacha yoshdagi bolalar, birinchi navbatda, asosan dialogik nutq uchun xarakterli bo'lgan so'zlashuv uslubini o'zlashtiradilar. So`zlashuv uslubining monologik nutqi kam uchraydi, u kitob-adabiy uslubga yaqinroq.
Pedagogik adabiyotlarda izchil monolog nutqning alohida roli ko'proq ta'kidlanadi. Ammo muloqotning dialogik shaklini o'zlashtirish muhim emas, chunki keng ma'noda "dialogik munosabatlar. bu deyarli universal hodisa bo'lib, u barcha inson nutqi va inson hayotining barcha munosabatlari va ko'rinishlarini qamrab oladi. Uyg'un nutqning ikkala shaklining rivojlanishi bolaning nutqini rivojlantirish jarayonida etakchi rol o'ynaydi va bolalar bog'chasida nutqni rivojlantirish bo'yicha ishlarning umumiy tizimida markaziy o'rinni egallaydi. Muvofiq nutqqa o‘rgatish tilni amaliy o‘zlashtirishning ham maqsadi, ham vositasi sifatida qaralishi mumkin. Nutqning turli tomonlarini o'zlashtirish izchil nutqni rivojlantirishning zaruriy sharti bo'lib, shu bilan birga, izchil nutqning rivojlanishi bolaning alohida so'zlarni va sintaktik konstruktsiyalardan mustaqil foydalanishiga yordam beradi. Bog'langan nutq bolaning ona tilini o'zlashtirishdagi barcha yutuqlarini, uning tovush tuzilishini, so'z boyligini, grammatik tuzilishini o'z ichiga oladi.
Psixologlarning ta'kidlashicha, izchil nutqda bolalarning nutqi va aqliy tarbiyasi o'rtasidagi chambarchas bog'liqlik aniq ko'rinadi. Bola gapirishni o'rganish orqali fikrlashni o'rganadi, lekin fikrlashni o'rganish orqali nutqni ham yaxshilaydi (F. A. Soxin) 16.
Muvofiq nutq eng muhim ijtimoiy funktsiyalarni bajaradi: u bolaga atrofdagi odamlar bilan aloqa o'rnatishga yordam beradi, jamiyatdagi xatti-harakatlar normalarini belgilaydi va tartibga soladi, bu uning shaxsiyati rivojlanishining hal qiluvchi shartidir.
Muvaffaqiyatli nutqni o'rganish estetik tarbiyaga ham ta'sir qiladi: adabiy asarlarni qayta hikoyalash, mustaqil bolalar kompozitsiyalari nutqning tasviri va ifodaliligini rivojlantiradi, bolalarning badiiy va nutq tajribasini boyitadi.
Demak, izchil nutqda bolaning nutq harakatidan xabardorligi aniq namoyon bo'ladi. O'z bayonotini o'zboshimchalik bilan qurar ekan, u fikrni ifodalash mantiqini, nutqni taqdim etishning uyg'unligini ham anglashi kerak.
Shuni ta'kidlash kerakki, izchil nutq qobiliyati faqat o'qituvchining maqsadli rahbarligi va sinfda tizimli mashg'ulotlar orqali rivojlanadi, ammo buning uchun siz turli yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarda izchil nutqni rivojlantirish xususiyatlarini bilishingiz kerak.