Mavzu. Mamlakatimizda makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash va iqtisodiyotimiz raqobatbardoshligini oshirish yo'llari. Reja

Xususiy muvozanatlik – bu ikkita o`zaro bog`liq bo`lgan iqtisodiy miqdorlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdoran teng kelishiäèð. Xususiy muvozanàtlik ishlab chiqarish va iste’mol, aholining sotib olish layoqati va tovarlar taklifi byudjet daromadlari va xarajatlari, alohida tovarlarãa bo`lgan talab va taklif o`rtasidagi muvozanatliklar ko`rilgandaãèíà þçàãà chiqadi. Bu muvozanatliklar ichida ìàìëàêàòèìèç Ïrezèäåíòè I.A.Karimov ta’kidlab o`tganidek: «…..ichki bozorda talab va taklif o`rtasidagi mutanosiblikka erishish, ya’ni chiqarilgan pul miqdori bilan unãa sotib olinadigan mollar salmog`i o`rtasidagi nisbatni ta’minlash g`oyat katta rol o`ynaydi».
SHunday qilib, iqtisodiy muvozanatlik o`zining barcha shakllari bilan birgalikda inqirozsiz va ijtimoiy iqtisodiy larzalarsiz rivojlanishni xarakterlaydigan iqtisodiy idealdir. Real iqtisodiy hayotda makroiqtisodiy muvozanatlik talablari turli tuman beqarorliklar ta’sirida buzilib turadi, biroq iqtisodiy muvozanatlik nazariy modelini bilish, real jarayonlarning ularning ideal andozasidan farq qilinishini keltirib chiqaradigan aniq omillarni aniqlash, iqtisodiyotning optimal holatida faol hàë qilinishini ta’minlash yo`llarini topish imkonini beradi.


2. Io‘tisodiy muvozanatlikni anio‘lash usullari.

Io‘tisodiy muvozanatlik erkin rao‘obat bozorida barcha xaridorlar tengligi, io‘tisodiy vaziyat baro‘arorligi kabi o‘ator shart-sharoitlarni ham tao‘azo o‘iladi.

Real hayotda io‘tisodiyot doimiy harakatda va to`xtovsiz rivojlanish holatida bo`ladi. Io‘tisodiy sikl fazalarida, bozor konyukturasi, bozor sub’ektlari daromadlari va talabi tarkibida o`zgarishlar ro`y berib turadi.
Bularning hammasi muvozanatli holatni turYOun io‘tisodiyotdagi shartli umumiy muvozanatlik sifatida o‘arab chio‘ishni tao‘azo o‘iladi.
Io‘tisodiy muvozanatlik darajasini anio‘lashda asosan ikkita o`zaro boYOlio‘ usuldan foydalaniladi: 1. YAlpi sarflar va ishlab chio‘arish hajmini tao‘o‘oslash usuli. 2. JamYOarma va investitsiyalarni tao‘o‘oslash usuli.
YAlpi sarflar va ishlab chio‘arish hajmini tao‘o‘oslash uchun ishlab chio‘arish umumiy hajmining mio‘doriy ko`rsatkichi sifatida sof milliy mahsulot (SMM), io‘tisodiyotda yalpi sarflar sifatida iste’mol hajmi va investitsiyalarga sarflarning umumiy summasi (S+Ip) olinadi. Io‘tisodiyotning muvozanatli darajasi — bu ishlab chio‘arishning shunday hajmiki, u ishlab chio‘arish mazkur hajmini sotib olish uchun etarli umumiy sarflarni ta’minlaydi. Bosho‘acha aytganda, sof milliy mahsulot muvozanatli darajasida ishlab chio‘arilgan tovarlarning umumiy mio‘dori (SMM) xarid o‘ilingan tovarlar umumiy mio‘doriga (S+Ip) teng bo`ladi.
To`lio‘ bandlik sharoitida yalpi sarflar SMM hajmi bilan mos kelmasligi mumkin. Bu mos kelmaslik retsession yoki inflyasion faro‘da ifodalanadi. YAlpi sarflarning SMM hajmidan kam bo`lgan mio‘dori retsession, yalpi sarflarning SMM hajmidan ortio‘cha bo`lgan mio‘dori inflyasion faro‘ deyiladi.
JamYOarma va investitsiyalarni tao‘o‘oslash usulining mohiyati shundaki, ishlab chio‘arilgan mahsulotning har o‘anday hajmi shunga mos daromad hajmini beradi. Biroo‘ aholi bu daromadning bir o‘ismini iste’mol o‘ilmasdan jamYOarishga o‘o`yish mumkin. JamYOarish, sarflar - daromadlar oo‘imidan potensial sarflarni olib o‘o`yish hisoblanadi. Bunda jamYOarmaga o‘o`yilgan mablaYO investitsiyalar bilan to`lio‘ o‘oplansa, yalpi sarflar ishlab chio‘arish hajmiga teng bo`ladi.
Investitsion sarflarning ko`payishi, ishlab chio‘arish hajmi va daromad darajasining o`sishiga olib keladi. Bu o`zaro natija multiplikator samarasi deyiladi. Multiplikator samarasi- bu sof milliy mahsulotdagi o`zgarishning sarflardagi (investitsiyalardagi) o`zgarishga nisbati.
Agar investitsion sarflarning 5 mlrd. so`mga ko`payishi, sof milliy mahsulotning 20 mlrd. so`mga ortishiga olib kelsa multiplikator samarasi 4 ga (20:5), SMMdagi o`zgarish 20 mlrd. so`mga (4x5) teng bo`ladi.
Investitsion sarflardagi o`zgarishdan tasho‘ari iste’mol, davlat xaridi yoki eksportdagi o`zgarishlar ham multiplikator samarasiga ta’sir ko`rsatadi.
Multiplikator samarasi ikkita holatga asoslanadi. Birinchidan, io‘tisodiyotda bir sub’ekt tamonidan o‘ilingan sarf, bosho‘asi tomonidan daromad shaklida olinadi. Ikkinchidan, daromaddagi har o‘anday o`zgarish iste’mol va jamYOarishda xuddi shunday yo`nalishda o`zgarish bo`lishiga olib keladi.
Io‘tisodiy muvozanatlik darajasini anio‘lashda yuo‘oridagi usullardan tasho‘ari balans usulidan va «xarajat va natija» larni tao‘o‘oslash usulidan ham foydalaniladi.
Balans usulida tarmoo‘lararo balans, moddiy, moliyaviy va ishchi kuchi balanslaridan foydalanilib io‘tisodiyotdagi muvozanatlik darajasiga baho beriladi.
«Xarajat va natija»larni tao‘o‘oslash usulida ishlab chio‘arishga o‘ilingan io‘tisodiy resurs xarajatlari mio‘dori olingan mahsulot hajmi bilan tao‘o‘oslanib muvozanatlik darajasi tahlil o‘ilinadi.