Мавзу: Металлар технологияси асослари

10.2.Metallarning tarkibi va tuzilishi 
Qattiq jismlarning ichki tuzilishini Rentgen nurlari bilan yoritib 
о‘rganish shuni kо‘rsatadiki, ularning atomlari fazoda ma’lum tartibda yoki 
tartibsiz joylashgan. Atomlari fazoda tartibli joylashgan jismlar kristall jismlar 
deyiladi. Atomlari fazoda tartibsiz joylashgan jismlar esa amorf jismlar deyiladi. 
Kristall jismlarning atomlari fazoda ma’lum qonuniyatga asosan kristall panjara
tuguni atrofida tebranib turadi. Fazoviy panjaraning tuzilishi va atomlarning unda 
joylashishi metalning turiga bо‘g‘liq. Asosiy metallarda quyidagi xillarda 
bо‘luvchi kristall panjaralar kо‘proq uchraydi: 

---

101 
1. Hajmi markazlashgan kub panjara. Bunday kristall panjarada metall 
atomlarining 8 tasi kubning uchlarida va bittasi kub markaziga joylashgan bо‘ladi. 
Bunday kristall panjara Fe

, Cr, V, W, Mo, li va boshqa metallarga xos.
2. Yoqlari markazlashgan kub panjara. Bunday panjarada metall 
atomlarining 8 tasi kubning uchlarida, 6 tasi yoqlarning markazlarida joylashgan 
bо‘ladi. Bunday kristall panjara Feg,
Al, Cu, Ni, Co, Pb va boshqa metallarga xos.
3. Geksogonal panjara. Bunday kristall panjarada metall atomlarining 12 
tasi olti qirrali prizmaning uchlarida 2 tasi prizmaning ustki va ostki asoslari 
markazlarida va 3 tasi prizmaning о‘rta qismida joylashgan bо‘ladi. Bunday 
kristall panjara Zn, Mg, Ti, Be va boshqa metallarga xosdir.
Materiallarning kristall tuzilishi haqidagi tushunchani elementar kristall 
katak (yacheyka) orqali ifodalash oson, elementar katak deganda, atom kristall 
tuzilishining eng kichik qismi tushunilib, ana shu katakni uch о‘lcham bо‘yicha 
kо‘p martalab qaytarilishi natijasida jismning fazoviy kristall panjarasi hosil 
bо‘ladi. Elementar kristall panjaralarning qirralari, odatda, a, b, c bilan belgilanadi 
va bu kо‘rsatkichlar kristall davrini belgilaydi yoki qaytarilsh (uzatish) vektori deb 
ham ataladi. Ana shu elementar katakchani xarakterlash uchun yana koordinatsion 
son, atomlar joylashishining zichlik koeffitsiyenti degan tushunchalar ham 
kiritilgan. Kristall katakchaning turi koordinatsion son tushunchasi bilan 
ifodalanadi. Kristall panjarada eng yaqin bir xil masofada turgan atomlar soniga 
shu kristall panjaraning koordinatsion soni deb ataladi va u harflar bilan 
belgilanadi. Masalan, oddiy kub katakning koordinatsion soni 6 ga teng bо‘lib, K6; 
markazlashgan kub katakchaniki K8; yoqlari markazlashgan kub katakniki K12, 
atomlari zich joylashgan geksagonal katakniki G12 ga teng. Kub katakchalarning 
о‘lchamlari qiymati atom о‘lchamlari qiymati bilan belgilanadi, bunday о‘lchov 
birligi nanometer (nm) deb ataladi.
Kristall panjara turlari 14 ta bо‘lsa shundan metallar uchun 4 ta turdagi 
elementar katakcha ya’ni oddiy, hajmi markazlashgan, yoqlari markazlashgan kub 
katakchalar va geksogonal katakcha turlari kо‘p uchraydi.
Metallarning kristall panjara turi aniq bо‘lsa, atomlarining о‘lchamlarini 
hisoblash bilan aniqlash mumkin. Masalan, K8 kristall panjara uchun d=a
3
/2 
bо‘lsa, K12 kristall panjara uchun esa d=a
2
/3 bо‘ladi.
1-jadval