Mavzu: Murakkab tizimlar haqida tushuncha

Funksional tizimli muammo – bu tizimning joriy holati va namunali holati orasidagi farq.
Funksional tizimli yechim – tizimning joriy holati va namunali holati orasidagi farqni yo‘qotishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasi.
Tizimning iste’molchilari – tizim ishlashi natijalaridan foydalanuvchi va tizim ishlashiga baho beruvchi shaxslar va sub’ektlar (fuqarolar, yuridik shaxslar, jamiyat va h.z.).
Tizimning funksional modeli – tizimning maqsad (ya’ni endogen) ko‘rsatkichlarini ularga ichkaridan, hamda tashqaridan ta’sir etuvchi (ya’ni ichki omilli va tashqi omilli) ko‘rsatkichlar bilan bog‘lovchi mantiqiy, matematik hamda statistik qurilmalar majmuasi.



2. 2-rasm. O‘rganish ob’ektini tizim sifatida namoyon qilish: tizim va uning komponentlari
Endogen ko‘rsatkichlar – qiymatlari modelni yechish natijasida aniqlanadigan ko‘rsatkichlar. Ko‘p holatlarda maqsad, hamda oraliq maqsad ko‘rsatkichlari endogen ko‘rsatkichlar sifatida ko‘rsatiladi. Endogen ko‘rsatkichlar o‘z navbatida maqsadli (bog‘liqli) va sabab (bog‘liqsiz) ko‘rsatkichlarga bo‘linadi.
Ekzogen ko‘rsatkichlar - qiymatlari modelning tashqarisidan beriladigan va modelni yechish natijasida aniqlanmaydigan ko‘rsatkichlar. Ko‘p holatlarda tashqi muhit holati ko‘rsatkichlari ekzogen ko‘rsatkichlar sifatida ko‘rsatiladi.
Tizim quyidagi komponentlardan iborat bo‘ladi: kirish va chiqish kanallari, jarayonlar, cheklovlar, chiqish mahsuli, mahsul sifatini nazorat qiluvchi mexanizm va teskari aloqa mexanizmi.
Funksional tizimli tahlil metodologiyasi bosqichma-bosqich quyidagi ilmiy-amaliy vazifalarni bajarish maqsadida qo‘llaniladi:

1. 
   o‘rganish ob’ektini aniqlash;
   
2. 
   o‘rganish predmetini (ya’ni o‘rganish ob’ektiga tegishli dolzarb xodisalar va jarayonlar), hamda o‘rganish maqsadini aniqlash;
   
3. 
   o‘rganish ob’ektini tizim sifatida namoyon qilish va tizimning joriy, hamda namunali holatini tavsiflovchi maqsad ko‘rsatkichlarini aniqlash;
   
4. 
   tizimning joriy, hamda namunali holatini (ya’ni maqsad ko‘rsatkichlarining joriy, hamda optimal qiymatlarini) o‘rganish va ular orasidagi tafovutni tizimli muammo sifatida belgilab olish;
   
5. 
   tizimli muammoning sabablarini aniqlash (ya’ni maqsad
   
6. 
   ko‘rsatkichlariga ta’sir etuvchi sabab ko‘rsatkichlarni aniqlash);
   
7. 
   tizimning tashqi muhitini aniqlash (ya’ni maqsad ko‘rsatkichlariga ta’sir etuvchi ekzogen ko‘rsatkichlarni aniqlash);
   
8. 
   tizimning cheklovlarini aniqlash;
   
9. 
   tizimning maqsadi va tizimli muammoning sabablari orasidagi bog‘liqliklarni ifodalovchi muqobil modellarni qurish va (ularni oldingi vaqt davridagi ma’lumotlar asosida) amalda sinash;
   
10. 
    eng yaxshi modellarni tanlash va o‘sha modellar yordamida tizimli muammoning sabablarini bartaraf etish (ya’ni sabab ko‘rsatkichlarning qiymatlarini tegishli optimal qiymatlarga etkazish) maqsadida tegishli chora-tadbirlarni (tizimli yechimni) ishlab chiqish;
    
11. 
    agar chora-tadbirlar tizimli muammoni bartaraf etmasa, tizimni o‘rganishni qaytadan boshlash va yuqoridagi bosqichlardan qaytadan o‘tish (ya’ni teskari bog‘liqlik mehanizmini ishga solish).