Mavzu: odam embriologiyasining asoslari

XOMILANING PROVIZOR A’ZOLARI
Embrional davrning 2-oyidan so’ng homilada, asosan, o’sish jarayoni yuz beradi. Homilaning rivojlanishi va shakllanishi bilan bir davrda homiladan tashqari yoki provizor organlar takomillashishi va o’zgarishlari yuz beradi. Qon kapillyarlari va tomirlarining mezodermada rivojlannshi barvaqt boshlanadi. Ayni vaqtda trofoblast hujayralaridan iborat bo’lgan birlamchi xorion so’rg’ichlari ichiga arterial va venoz qon tomirlar o’sib kiradi. Bunday so’rg’ichlar o’sib, kattalashib, tarmoqlanib boradi va ikkilamchi so’rg’ichlarga aylanadi. Shu qavatning o’zida so’rg’ichlarni qoplab turgan trofoblastda ikkita qavat differensiallashadi: 1) birinchi qavat kubsimon hujayralardan tashkil topgan ichki qavat - sitotrofoblast yoki Langgans qavati. Bu qlvatda hujayralar chegaralari yaqqol ko’rinib turadi; 2) hujayra chegaralari aniq bo’lmagan va ko’p yadroli - simplast ko’rinishga ega bo’lgan tashqi qavat - sinsitotrof oblast. Ayni davrda bachadon shilliq qavati o’zgarishlarga uchrab, undan yo’ldosh hosil bo’la boshlaydi (bachadon shilliq qavatining o’zgarishlari va tushib 10
ketuvchi qavatining hosil bo’lishi haqida, may-dalanish
6


va gastrulyatciya jarayonlari to’g’risida bayon etilganda aytib o’tilgan edi).

Siydik naylarida shilliq, shilliq osti, mushak va adventi-tciya pardalari aniq ajraladi. Shilliq pardada o’z-garuvchan epiteliy bilan qoplangan bo’lib, unda bo’ylama joy-lashgan burmalar bo’ladi. Burmalar siydik nayi kengaygan-vaqtda tekislanadi. Siydik nayining pastki qismida, siyrak, biriktiruvchi to’qimadan iborat shilliq osti pardasida prostata beziga o’xshash tarmoqlangan bezchalar bo’ladi. Siydik nayishshg mushak parda.si yuqorida ikki, pastki qismida esa uchta qatlam joylashgan silliq mushak tolalaridan iborat. Mushak tutamla-ri ichki va tashqi qatlami bo’ylama, o’rtada esa aylanma yo’nalishga ega. Siydik nayining siydik pufagi devorida joylashgan qismida mushak parda faqat bo’ylama mushaklardan iborat. Bu mushaklarning qisqarishi qovuq mushaklarining holatidan qat’iy nazar, siydik nayining teshigini ochib, siydikning pufakka o’tishini ta’minlaydi. Siydik nayining adventitciya pardasi; atrofdagi to’qimalar bilan qo’shilib ketadi.

Siydik naylarida shilliq, shilliq osti, mushak va adventi-tciya pardalari aniq ajraladi. Shilliq 10

7


pardada o’z-garuvchan epiteliy bilan qoplangan bo’lib, unda bo’ylama joy-lashgan burmalar bo’ladi. Burmalar siydik nayi kengaygan-vaqtda tekislanadi. Siydik nayining pastki qismida, siyrak, biriktiruvchi to’qimadan iborat shilliq osti pardasida prostata beziga o’xshash tarmoqlangan bezchalar bo’ladi. Siydik nayishshg mushak parda.si yuqorida ikki, pastki qismida esa uchta qatlam joylashgan silliq mushak tolalaridan iborat. Mushak tutamla-ri ichki va tashqi qatlami bo’ylama, o’rtada esa aylanma yo’nalishga ega. Siydik nayining siydik pufagi devorida joylashgan qismida mushak parda faqat bo’ylama mushaklardan iborat. Bu mushaklarning qisqarishi qovuq mushaklarining holatidan qat’iy nazar, siydik nayining teshigini ochib, siydikning pufakka o’tishini ta’minlaydi. Siydik nayining adventitciya pardasi; atrofdagi to’qimalar bilan qo’shilib ketadi.
.
Sariqlik qopi. Sariqliq qopi odamda ham boshqa sut emizuvchilardagi kabi homila oziqlanishi va nafas olishida juda qisqa vaqt ishtirok etadi va bu borada uning ahamiyati unchalik katta emas.
Sariqlik qopi qon yaratishda asosiy ahamiyatga ega, ya’ni uning devorlarini hosil qiluvchi vistceral mezoderma tarkibida birinchi qon orolchalari paydo bo’ladi. 7-8 hafta davomida qon yaratuvchi organ vazifasini bajargandan so’ng sariqlik qopi aks taraqqiyotga uchraydi. Pusht tanasining buklamasi hosil bo’lgan paytda esa sariqlik qopchasi ichak bo’shlig’i bilan ingichka poyacha orqaligina bog’lanadi. Bu poyacha torgina naycha sifatida kindik yo’li tarkibiga kiradi.
Sariqlik qopining o’zi esa xorion mezenximasi va o’sib borayotgan amnion sharda orasiga aralashib ketadi.
Suvli parda (Amnion). Amnion homilani dastlabki davrda qoplab turuvchi ikki qavatli yupqa parda bo’lib, uning bo’shlig’i homila suvi bilan to’lgan bo’ladi. Homila suvi esa epitelial hujayralarning mahsuloti bo’lib, kuchsiz ishqoriy muhitga ega. Suvli parda juda tez o’suvchanligi bilan diqqatga sazovordir. Homila taraqqiyoti ikkinchi oyining oxirida shu qadar kattalashadiki, uning bo’shlig’i butun homila pufagining ichini to’ldiradi. Pardaning yuzi esa so’rg’ichli pardaning chekka yuzasi (xorionning biriktiruvchi to’qimali stromasi) bilan bitishib ketadi. Homila suvining miqdori ham ortib boradi, homiladorlikning oxiriga kelganda 1,5-2 litrni tashkil etadi. Homila suvining tarkibida oz miqdorda tuz va oqsil moddalar, homiladorlik oxirida hatto homila terisi va sochining qoldiqlari ham uchraydi. Amnion devori ektodermadan va mezodermaning parietal varag’idan iborat bo’lib, u homilaning erkin rivojlanishi uchun zarur bo’lgan suvli sharoit yaratish hamda homila atrofida-gi suvda organik va anorganik moddalar tarkibi hamda kontcentratsiyasini homiladorlik oxirigacha tartibga solib
10
turishda katta ahamiyatga ega bo’lgan provizor a’zo
8


hisoblanadi. Homila atrofidagi suv homilani erkin holda tutib, mexanik ta’sirlardan satclaydi, yo’ldosh va kindik yo’lining homila tomonidan ezilishiga yo’l qo’ymaydi hamda tug’ish jarayonida homila pardasi yorilgunga qadar tug’ish yo’llarini kengaytiruvchi mexanik ahamiyatga ega bo’ladi.