Mavzu: oddiy amyobaning harakatlanishini o’rganish

MAVZU:ODDIY AMYOBANING HARAKATLANISHINI O’RGANISH.
Amyobalar turkumi. Bu turkumiga kiradigan turlar yalangoch amyobalar deb ham ataladi. CHunki ularda chiganok yoki skelet bulmaydi. Ularning kobigi yukligi uchun tangasining shakli doimo uzgarib turadi. Amyobalar katta kichikligi va yolgonoyoklarining shakli bilan fark kiladi. Ularning aksariyati chuchuk suvlarda, ayrimlari dengiz va tuprokda yashaydi. Odam va hayvonlarda parazitlik kiladigan turlari ham mavjud.
Protey amyobasi (Amoeba proteus) yoki oddiy amyoba kul, hovuzlar, shuningdek suvi toza kichik suv havzalar tubida yashaydi. Kattaligi 0,5 mm bulib, tanasi tinik citoplazmadan tashkil topgan. Mikroskop ostidan karalganda yolgonoyoklarini kurish mumkin. Amyoba ular yordamida sekin sirpalib harakatlanadi. SHu harakat davomida yulida uchragan ozikni yolgonoyoklari yordamida urab oladi. Yolgon oyoklar soni va shakli doimiy bulmaydi. Amyoba citoplazmasi tashki ekto va ichki endoplazmadan iborat.
Yolgonoyoklari bilan urab olgan ozikni amyoba citoplazmasiga utkazadi. Sung tinik suyuklik – pufakcha ovkat hazm kilish vakuoli ozikni eriydigan holga keltiradi va tanaga tarkatadi. Citoplazmada bir vaktning uzida bir necha vakuola hosil bulishi mumkin.
Amyoba tanasiga osmos bosim vositasida ma’lum mikdorda suv kirib turadi. Amyoba citoplazmasidagi tinik pufakcha kiskaruvchi vakuola ortikcha suvni chikarishga hizmat kiladi.
Amyoba endoplazmasida bitta yadro bulib, u tirik amyobada kurinmaydi. Hamma yalangoch amyobalar ikkiga bulinib, jinssiz kupayadi. Amyoba kulay sharoitda har 24-48 soatda bir marta bulinadi. Agar amyobalar yashash sharoiti yomonlashsa, uning ektoplazmasi atrofida kobik – cista hosil buladi. Cistaga uralgan amyoba uz hayotini uzok vakt saklab koladi. SHuningdek cistalashgan amyobalar shamol yordamida boshka joylarga tarkaladi.


Parazit amyobalar

Odam va hayvonlarning ovkat hazm kilish organida parazitlik kiluvchi bir necha tur amyoba uchraydi. Ulardan ichburug amyobasi (Entamoeba histolyitca) odam ichagida parazitlik kilib, ichak devorida yara hosil kiladi va konli ichburug kasalligini keltirib chikaradi. Ichburug amyobasi 20-30 mkm bulib, yugon ichak epiteliysinni jarohatlaydi va kizil kon tanachalari bilan ovkatlanadi.

Ichburug amyobasi keng tarkalgan asosan issik tropik va subtropik rayonlarda yashaydigan kishilarda uchraydi. Ular vakti vakti bilan kobikka uralgan – cistalangan 4 yadroli uyurma hosil kiladi. Cistalashgan amyoba najas bilan tashkariga chikadi u suv, hul mevalar va pashshalar orkali soglom odamga yutadi. Ichak amyobasi – Entamoeba coli odam ichagidagi mikroblar bilan oziklanadi. U odamga zarar etkazmaydi.
CHiganokli amyobalar (Testacea) turkumi. Bular fakat chuchuk suvlarda yashaydi. SHuning uchun chuchuk suv chiganokli amyobalari ham deyiladi. Bu turkumi amyobalar turkumidan tanasi turli hil shakldagi chiganoklar bilan koplanganligi bilan fark kiladi. Chiganogi himoya vazifasini bajaradi. Yolgon oyoklari chiganokning pastki tomonidagi teshiklardan chikib turadi va oziklanish hamda harakatlanishga yordam beradi. Ayrim turlarini chiganogi yupka organik moddadan, ba’zilariniki mayda kum zarrachalaridan tuzilgan.
Keng tarkalgan turlaridan arcella (Arcella) chiganogi huddi kosachaga uhshash bulib, organik moddadan tuzilgan. Chiganogi kungir rangli.
Difflyugiya (Difflugia) chiganogi boshkacha, noksimon shaklda, tarkibi asosan organik moddadan iborat. CHiganok hosil bulishida hayvon yolgon oyoklari bilan kum zarralarini kamrab oladi. Kum zarralari endoplazmadan gavdaning sirtiga chikib, organik kobik tarkibiga kushiladi.
Chiganokli amyobalar bulinish yuli bilan kupayadi. Kattik chiganokli formalarida citoplazmatik kurtak hosil bulishidan boshlanadi., bu usimta chiganok teshigidan tashkariga chikib turadi. Kurtak sirtida chiganok hosil bo’ladi.
CHiganokli amyobalar 50-150 mkm kattalikda buladi.