Mavzu: Oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzarning nomlanishi, olinishi, xossalari, ishlatilishi Reja: Kirish Asosiy qism

3) Amfoter oksidlar – ham asoslarga ham kislotalarga muvofiq keladigan oksidlar. Masalan: Al₂O₃ – alyuminiy oksidi, BeO – berilliy oksidi, ZnO – rux oksidi, Fe₂O₃ – temir (III) oksidi, Cr₂O₃ – xrom (III) oksidi, Mn₂O₃ – marganets (III) oksidi, PbO₂ – qo‘rg‘oshin (IV) oksidi, V₂O₃ – vanadiy (III) oksidi va h.z.
4) Indefferent (befarq) oksidlar – tuz hosil qilmaydigan oksidlar. Masalan: NO – azot (II) oksidi, N₂O – azot (I) oksidi, CO – uglerod (II) oksidi va h.z.
5) Qo‘sh (aralash) oksidlar – ikki va undan ortiq oksidlarning aralashmasidan hosil bo‘lgan birikmalar. Masalan: Fe₃O₄ (FeO^.Fe₂O₃) – temir qo‘sh oksidi, Cr₃O₄ (CrO^.Cr₂O₃) – xrom qo‘sh oksidi, Mn₃O₄ (MnO^.Mn₂O₃) – marganets qo‘sh oksidi, Pb₂O₃ (PbO^.PbO₂) – qo‘rg‘oshin qo‘sh oksidi Co₃O₄(CoO ^. Co₂O₃) – kobalt qo‘sh oksidi va h.z. Ayrim hollarda har xil metallarning oksidlari aralash holda ham uchraydi, ular shpinellar deb aytiladi. Masalan: FeAl₂O₄ (FeO^.Al₂O₃), ZnAl₂O₄ (ZnO^.Al₂O₃), MgAl₂O₄ (MgO^.Al₂O₃) va h.z.
Oksidlarning olinish usullari
1. Oddiy moddalarni bevosita kislorodda yonishidan oksidlar hosil bo‘ladi, kislorod kom sharoitda kichik valentli oksid, mo‘l sharoitda yuqori valentli oksid hosil bo‘ladi:

C + O2(kam) = 2CO C + O2(mo‘l) = CO2 Mg + O2 = 2MgO

S + O2(kam) = SO2 S + O2(mo‘l) = 2SO3

2. Ayrim murakkab moddalarni bevosita kislorodda yonishidan oksidlar hosil bo‘ladi, kislorod kom sharoitda kichik valentli oksid, mo‘l sharoitda yuqori valentli oksid hosil bo‘ladi:

4NH3 + 3O2 = 2N2 + 6H2O 4NH3 + 5O2 = 4NO + 6H2O H2S + O2(kam) = S + H2O

H2S + O2(mo‘l) = SO2 + H2O FeS2 + O2 = Fe2O3 + SO2 CuS + O2 = CuO + SO2

3. Asoslarni parchalab ham (degidratlash – suvni ajratish) oksidlar olinadi:

Cu(OH)2 → CuO + H2O 2Fe(OH)3 → Fe2O3 + 3H2O

Ca(OH)2 → CaO + H2O 2Al(OH)3 →Al2O3 + 3H2O

4. Ayrim kislotalarni parchalab (degidratlash – suvni ajratish) ham oksidlar olish mumkin:

H2SiO3 → SiO2 + H2O H2CO3 → CO2 + H2O H2SO3 → SO2 + H2O

4HNO3 → 4NO2 + O2 + 2H2O H2C2O4 → CO + CO2 + H2O 6HClO4 + P2O5 = 2H3PO4 + 3Cl2O7

5. Tuzlarni parchalash yo‘li bilan ham olish mumkin:

Ca(HCO3)2  CaO + 2CO2 + H2O CaCO3  CaO + CO2 2Cu(NO3)2  2CuO + 4NO2 + O2 (CuOH)2CO3  2CuO + CO2 + H2O

FeSiO3  FeO + SiO2 Cr2(SO3)3  Cr2O3 + 3SO2 NH4NO3  N2O + H2O (NH4)2Cr2O7  N2 + Cr2O3 + 4H2O

6. Oksidlardan oksidlarni olinish:

2NO + O2 = 2NO2 2CO + O2 = 2CO2 2SO2 + O2 = 2SO3 2NO2 = 2NO + O2

2CO2 = 2CO + O2 2SO3 = 2SO2 + O2 HgO + 2Cl2  Cl2O + HgCl2

7. Ayrim metallar suv bug‘i bilan yuqori haroratda oksidlar hosil qiladi:
3Fe + 4H₂O  Fe₃O₄ + 4H₂
3Mn + 4H₂O  Mn₃O₄ + 4H₂
3Cr + 4H₂O  Cr₃O₄ + 4H₂
2Al + 3H₂O  Al₂O₃ + 3H₂
8. Tuzlarga kislotalarning ta’siridan ham oksidlar olish mumkin:
Na₂CO₃ + 2HCl  2NaCl + CO₂ + H₂O
K₂SO₃ + 2HCl  2KCl + SO₂ + H₂O
CaSiO₃ + H₂SO₄  CaSO₄ + SiO₂ + H₂O
9. Kislotalarga metall yoki metalmaslarni ta’siridan oksidlarni olinishi:
Cu + 4HNO₃  Cu(NO₃)₂ + 2NO₂ + 2H₂O
2Ag + 2H₂SO₄  Ag₂SO₄ + SO₂ + 2H₂O
2H₂SO₄ + C  CO₂ + 2SO₂ + 2H₂O


Oksidlarning fizik xossalari
Asosli oksidlarning barchasi turli rangli qattiq moddalar bo‘lib, kristall va amorf tuzilishga ega: FeO – qoramtir, Ag₂O va CuO – qora, CaO, MgO, Na₂O, K₂O, MnO – oq rangli, CoO – ko‘kimtir yashil, NiO – yashil, Cu₂O – qizil va h.z. Ishqoriy metallarning oksidlar suvda yaxshi eriydi va asoslar(ishqorlar)ni hosil qiladi, ishqoriy-er metallarni oksidlari suvda kam eriydi, qolgan metallarning oksidlari suvda deyyarli erimaydi. Asosli oksidlar yuqori temperaturada suyuqlanadigan, elektr tokini o‘tkazmaydigan moddalar.
Kislotali oksidlar (angidridlar) turli rangda va agregat holatlarda bo‘lishi mumkin: CO₂, SO₂, NO, NO₂, Cl₂O – gazsimon, SO₃, Cl₂O₅ – suyuqlik, P₂O₅, CrO₃, Mn₂O₇, N₂O₅, SiO₂, V₂O₅ – qattiq moddalar. CrO₃ – qizg‘ish sariq, P₂O₅, N₂O₅, SiO₂ – oq rangli, V₂O₅ – sariq, Mn₂O₇ – qoramtir-binafsha va h.z. Kislotali oksidlar ayrimlari suvda yomon eriydi, ularning suvdagi eritmalari nordon ta’mga ega bo‘lib, gazsimon moddalarning eruvchanligi bosim ortishi bilan ortadi.
Amfoter oksidlar qattiq moddalar bo‘lib, amorf ayrimlari kristall moddalar va suvda erimaydi. Fe₂O₃ – qo‘ng‘ir rangli, Al₂O₃, ZnO, BeO – kul rang va h.z.
Qo‘sh (aralash) oksidlar juda qattiq, rangli kristall moddalar bo‘lib, paramagnit xossaga ega. SHuning uchun radiotexnikada va qimmatbaho toshlar sifatida ishlatiladi.
Oksidlarning kimyoviy xossalari
1. Asosli oksidlar suv bilan ta’sirlashib, tegishli asoslar(ishqorlar)ni, kislotali oksidlar esa tegishli kislotalarni hosil qiladi:

Na2O + H2O  2NaOH MgO + H2O  Mg(OH)2 SrO + H2O Sr(OH)2 CaO + H2O  Ca(OH)2 K2O + H2O  2KOH NO2 + H2O  HNO2 + HNO3

SO2 + H2O  H2SO3 4NO2 + O2 + 2H2O  4HNO3 P2O5 + H2O(sovuq)  2HPO3 P2O5 + 3H2O(iliq)  2H3PO4 Cl2O7 + H2O  2HClO4 CrO3 + H2O  H2CrO4

2. Asosli oksidlar kislotali oksidlar bilan reaksiyaga kirishib tuzlar hosil qiladi:

CaO + SiO2  CaSiO3 3MgO + P2O5  Mg3(PO4)2 Na2O + CO2  Na2CO3

FeO + SiO2  FeSiO3 K2O + SO2  K2SO3 Mn2O3 + 3SO3  Mn2(SO4)3

3. Asosli oksidlar kislotalar bilan ta’sirlashsa tuz va suv hosil bo‘ladi:
MgO + H₂SO₄  MgSO₄ + H₂O
CrO + 2HCl  CrCl₂ + H₂O
K₂O + 2CH₃COOH  2CH₃COOK + H₂O
CuO + 2HNO₃  Cu(NO₃)₂ + H₂O
4. Kislotali oksidlar asoslar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi:

CO2 + 2NaOH  Na2CO3 + H2O CO2 + NaOH  NaHCO3 N2O5 + Ca(OH)2  Ca(NO3)2 + H2O CO2 + 2Cu(OH)2 CuC+ H2O

P2O5 + 2KOH + H2O 2KH2PO4 P2O5 + 4KOH  2K2HPO4 + H2O P2O3 + 6KOH K3PO3 + 3H2O

5. Amfoter oksidlar asosli oksidlar bilan ham, kislotali oksidlar bilan ham ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi:

Al2O3 + K2O  2KAlO2 BeO + Na2O  Na2BeO2 ZnO + Na2O  Zn2BeO2 Fe2O3 + K2O  2KFeO2

Al2O3 + SO3  Al2(SO4)3 BeO + N2O5  Be(NO3)2 Fe2O3 + N2O5  Fe(NO3)3 ZnO + SO3  ZnSO4

6. Amfoter oksidlar asoslar bilan ham, kislotalar bilan ham ta’sirlashib tuzlar suv hosil qiladi:

Al2O3 + 2KON  2KAlO2 + H2O BeO + NaON  Na2BeO2 + H2O ZnO + NaON  Zn2BeO2 + H2O Fe2O3 + 2KON  2KFeO2 + H2O Cr2O3 + 6KON  2K3CrO3 + 3H2O

Al2O3 + 3N2SO4  Al2(SO4)3 + 3H2O BeO + 2NNO3  Be(NO3)2 + H2O Fe2O3 + 6NNO3  2Fe(NO3)3 + 3H2O ZnO + N2SO4  ZnSO4 + H2O SnO + 2HCl  SnCl2 + H2O

7. Amfoter oksidlar ayrim tuzlar bilan almashinish reaksiyasiga kirishadi:
Cr₂O₃ + 3K₂CO₃  2K₃CrO₃ + 3CO₂
BeO + Na₂CO₃  Na₂BeO₂ + CO₂

2.Kislotalar va ularning kimyoviy xossalari.
KISLOTALAR – metallarga o‘rnini beradigan vodorod atomlari va kislota qoldig‘idan iborat murakkab moddalar. Masalan: H₂SO₄ – sulfat kislota, HNO₃ – nitrat kislota, HMnO₄ – permanganat kislota, H₂SiO₃ – silikat kislota, H₂FeO₄ – ferrat kislota, HCN – sianid kislota, H₄P₂O₇ – difosfat kislota, H₂CrO₄ – xromat kislota, H₂S – sulfid kislota va h.z. Kislotalarni molekulasi tarkibiga qarab kislorodsiz kislotalar va kislorodli kislotalarga bo‘lish mumkin.

Formulasi	Nomi	Grafik formulasi
HF	Ftorid kislota	H – F
HCl	Xlorid kislota	H – Cl
HBr	Bromid kislota	H – Br
HI	Yodid kislota	H – I
H2S	Sulfid kislota	H – S – H
H2Se	Selenid kislota	H – Se – H
H2Te	Tellurid kislota	H – Te – H
HCN	Sianid kislota	H – C ≡ N
HCNS	Rodonid kislota	H – S – C ≡ N
HN3	Azid kislota	H – N = N ≡ N