Mavzu: O’quvchilarga shpilkalik birikmalar mavzusini o’rgatish. Reja: Kirish

Shpilkali birikma. Shpilka, gayka, shayba va biriktiriladigan detallardan

tuzilgan birikma shpilkali birikma deyiladi .Shpilkali birikmalaming konstruksiyasi

to‘liq ko‘rsatilgan soddalashtirilgan va shartli ko'rinishlarda tasvirlash mumkin.

Yig‘ish chizmalarida soddalashtirilgan turi chizilsa, sxematik chizmalarda shartli

turi tasvirlanadi. Qolgan hollarda esa konstruksiyasi to‘liq ko‘rsatiladigan turi

chiziladi. Soddalashtirilgan shpilkali birikma chizmasida rezbasi butun sterjen

bo'yicha ko'rsatiladi, faskalar chizilmaydi va biriktiriluvchi detal bilan shpilka

orasidagi tirqish tasvirlanmaydi. Shpilkali birikmada shpilkaning uzunligi /

biriktirilishi lozim bo'lgan detal qalinligi H ; ga bog'liq bo'lib, u quyidagicha

aniqlanadi: l=H+\,3d. 1,3d ga shayba qalinligi 5, gayka balandligi H va rezbaning

gaykadan chiqib turadigan ehtiyot qismi к faskasi bilan kiradi .

Vintli birikmalar. Vintni biriktiriluvchi detallardan birining rezbali teshigiga

burab kiritish yo'li bilan unga boshqa detal mustahkamlansa, vintli birikma hosil

bo'ladi . Vintli birikmalaming konstruksiyasini to'liq ko'rsatilgan, soddalashtirilgan

va shartli ko'rinishlarda tasvirlash mumkin. Yig'ish chizmalarida vintli birikmalar

soddalashtirilib chiziladi va rezbasi butun sterjen bo'yicha chiziladi. Vint burab

kiritiladigan rezbali teshikning oxirida 120° li konus chuqurcha va vint bilan

mustahkamlanadigan detal orasidagi tirqish ko‘rsatilmaydi. Sxematik chizmalarda

shartli tasviri chiziladi. Soddalashtirilgan va shartli tasvirlarida vintni buraydigan

ariqcha (shlitsa) toretsida yo‘g‘onlashtirilgan to‘g‘ri chiziq ko‘rinishida shartli

ravishda, 45°ga burib ko‘rsatiladi. Vintli birikmalarda mustahkamlanadigan

detallarda vintning kallagiga moslashtirilgan chuqurchalar ishlanadi. Vintli

birikmalami vint rezbasining d diametriga nisbatan taxminiy o ‘lchamlarda chizish

mumkin. Vintning uzunligi 1=1 +H orqali aniqlanadi.

Bu yerda /, - vint kiritiladigan rezbali chuqurcha, / / ; - biriktiriladigan detal

qalinligi, vintlaming uzunligiga silindrik, yarimyumaloq kallagi hamda yarim

yashirin kallakli vintning shar (sfera) qismi kirmaydi. Yashirin kallakli vintning

kallagi hamda yarimyashirin kallakli vintning kallagi shar qismisiz vint uzunligiga

kiradi. Yog‘och detallarda o‘zaro yoki metall detallami yog‘ochga biriktirish

uchun kallagi turli xildagi vint (shurup)lar ishlatiladi. Bunday birikmalarga

shurupli birikmalar deyiladi. Shurupli birikmalar konstruksiyasi to‘liq ko‘rsatilgan

, soddalashtirilgan va shartli ko‘rinishlarda tasvirlanadi. Yog‘ochlami bir-biri bilan

mixlar yordamida birlashtirishni soddalashtirilgan va shartli ko‘rinishlarda

tasvirlash mumkin. Quvur rezbali birikmalar. Quvurlami bir-biriga ulashda turli

fitinglar (tirsaklar, troyniklar, krestlar va muftalar) ishlatiladi. Bunday fitinglar

bolg‘alangan cho‘yandan tayyorlanadi va ulaming teshiklariga silindrik quvur

rezba o ‘yiladi. Quvur birikmalami hosil qilish uchun quvurlaming uchlariga

o‘yilgan quvurli rezbalarga ulami biriktimvchi fiting burab kiritiladi.

Biriktirilayotgan fiting to‘g ‘ri mufta bo‘lsa, to'g'ri muftali birikma , o‘tish muftasi

olinsa, о ‘tish muftali birikma, troynik qo‘yilsa, troynikli birikma, tirsak tatbiq

qilinsa, tirsakli birikma deyiladi. Quvurli birikmani chizishdan oldin quvur, mufta

va boshqalaming chizilishi bilan tanishiladi. Quvurlar, turli fitinglar standart

tomonidan belgilangan oMchamlarda chiziladi. Po‘lat quvurlar GOST 3262-75 ga

muvofiq quvurlar mexanik xossalari va kimyoviy tarkibi hisobga olinmagan holda

4 m dan 12 m gacha uzunliklarda tayyorlanadi. Quvurlar devorining qalinligiga

qarab engil, oddiy va kuchlantirilgan turlarga bo‘linadi. Quvurlaming asosiy

parametri - ichki nominal diametriga mos keladigan shartli o ‘tishi. Shartli

o ‘tishlar standartlashtirilgan. To‘g ‘rimuftalar. Muftalar kalta (GOST 8954-75),

uzun (GOST 8955- 75) va konpensatsiya qiluvchi (GOST 8956-75) muftalar

ko‘rinishida ishlanadi. Bu muftalar bir-biridan faqat uzunliklari bilan farqlanadi. О

‘tish (GOST 8957-75) muftalari. Bunday muftalaming bir tomoni ikkinchi

tomoniga nisbatan katta yoki kichik diametrlarlari o ‘tuvchi qilib tayyorlanadi.

Uzunligi ashtirilgan. Tirsakli (GOST 8947-75) muftalar. Ular ikki xil ko'rinishda

ishlanadi. 1-bajarilishida tirsakning ikkala uchiga quvur burab kiritilsa , 2-

bajarilishida bir tomoniga quvur, ikkinchi uchiga fiting burab kiritiladi. Troynik

(uchlik)lar . Troyniklar to‘g ‘ri (GOST 8948-75) va o‘tish troyniklar (GOST 8950-

75) ko'rinishida tayyorlanadi. To‘g‘ri troyniklarda uchala rezbali teshiklari

o‘lchamlari bir xil bo‘lsa, o‘tish troyniklarida har xil bo‘ladi. Krestlar . To‘g‘ri

krestlarda (GOST 8951-75) to'rtala rezbali teshik o ‘lchamlari bir xil, o‘tish

krestlarida (GOST 8952-75) har xil bo‘ladi. Qopqoqlar . Quvurlaming uchlarini

bekitish uchun qopqoqlar (GOST 8962-75) ikki xil ko'rinishda bajariladi. 1-

bajarilishi yumaloq yopiq gayka, 2-bajarilishi olti qirrali yopiq gayka ko‘rinishida

tayyorlanadi. Fitinglaming teshiklarini bekitish uchun tiqinlardan foydalaniladi.

Kontrgayka . Quvur birikmalarda gaz yoki suyuqlik sizib chiqishning oldini olish

uchun kanop tolasidan o‘ralgan zichlamalami zichlash uchun kontrgaykalar

ishlatiladi.

2. 
   Shpilkali birikmani chizish va o’qishni to’g’ri bajara olish.
   

Shpilkali birikmani chizish bo’yicha biriktirilayotgan detallardan biri bolt


o’tqazish uchun teshib bo’lmaydigan qalinlikda bo’lganda shpilkali birikmadan


foydalanilishi, shpilkali birikma hosil qilish uchun shpilka, gayka ,shayba


ishlatishi, shpilka uzunligini aniqlashda biriktirilayotgan ochiq teshikli detalning


qalinligi hisobga olinishi biriktirilayotgan detallarning biridagi rezbali berk


teshikka shpilkaning bir uchiga rezbasini butun uzunligi bo’yicha burab kiritilishi


va boshqa qoidalarni bilish.

Shpilkalar. Shpilka silindrik sterjen bo`lib, uning ikkala uchiga rezba o`yilgan

bo`ladi. Uning bir uchi biriktiriluvchi detalning biriga burab kiritiladi, ikkinchi

uchiga gayka buraladi.

SHpilkalar konstruktiv nuqtai nazardan boltlarni ishlatish mahsadga muvofih

bulmagan joylarda ishlatiladi. Shpilkalarning ikkala uchiga ham yirik yoki mayda

metrik rezba (GOST 9.150-59) ishlangan bulishi mumkin.

Tashqi kurinishiga karab, Shpilkalar kuyidagi ikki tipda: A —rezbasining nominal

diametri va rezbasiz (tekis) qismining diametri bir xil; B—rezbasining nominal

diametri rezbasiz (tekis) kismining nominal diametridan katta

Agar Shpilka po`lat, bronza yoki latundan ishlangan detallar rezbasiga burab

kirgiziladigan bo`lsa, hrnatiladigan uchining uzunligi l1=d qilib olinadi,

bolg`alanuvchan yoki kul rang cho`yandan ishlangan detallarga burab

kirgiziladigan bo`lsa, L1 1,25d silib olinadi, engil qotishmalar uchun L1= 2d

bo`ladi.
Shpilkaning gayka buraladigan rezbali uchining uzunligi 10 2d + + 6 mm (/

Shpilka uyasi: Shpilka burab kiritiladigan rezbali teshik Shpilka uyasi deyiladi. U

ya avval parma bilan diametrini rezba diametrining 0,85 iga (d1 = Q,85d) teng

qilib uyiladi (43-shakl). Uyaning tubidagi konus uchining burchagi 120° ga teng.

Keyin uyaga metchik yordamida rezba qirqiladi.

Shpilka uyasining chuqurligi uya ishlanadigan detalning matyerialiga bog`liqdir.

Masalan, po`lat, bronza va boshqa qattih hotishmalar uchun uya chuqurligi l,5d

qilib, cho`yandan ishlangan detallarda 1,75d qilib, yengil qotishmalardan

ishlangan detallarda 2d qilib olinadi.

1.