Mavzu: O’rta Osiyo renesansi(uyg’onish) davridagi iqtisodiy g’oyalar Reja: Al-Farobiy va Abu Ali ibn Sino ning uyg’onish davridagi iqtisodiy g’oyalari

3.Alisher Navoiyning uyg’onish davridagi iqtisodiy g’oyalari va “Max’bub-ul-qulub” asaridagi qarashlar

Alisher Navoiyning (1441-1501) ijodida iqtisodiy g‘oyalar muxim o‘rin egallaydi.
Navoiy boylikni ikki yo‘l bilan topish mumkinligini ta’kidlaydi. Birinchisi bu -
o‘z mehnati bilan boylik to‘plash, yig‘ish va o‘ziga to‘q yashash. Bunday boylikni
u qo‘llab-quvvatlagan, boylik topishning ikkinchi yo‘li bu - o‘g‘irlik, ta’magirlik
va zo‘rlik xisobiga boylik orttirishdir. Navoiy bunday boylik orttirish nomaqbul
usulligini takidlagan. Shu bilan birga boylikni halol mehnat bilan topish, to‘plash
va foydalanish zarurligini ta’kidlaydi. Navoiy birnchi yo‘l bilan topilgan boylikni
olingan boylikni uch qismga bo‘lib, ya’ni birinchi qismini ketgan xarajatlarga,
ikkinchi qismini o‘zining va oilasining extiyojlariga, uchinchi qismini esa
aholining ijtimoiy manfaatlariga sarflashni tavsiya etgan. Navoiy ko‘pgina
madrasa, shifoxona, xammom, ko‘prik va boshqalarni o‘z xisobidan qurdirgan.
Navoiy Madrasa, shifoxonalar qurdirib qo‘ya qolmasdan, ularni kerakli darajada
jihozlash, o‘z-o‘zini ta’minlash uchun vaqf erlar ajratib berish, mudarrislar,
tabiblar va boshqa xodimlar bilan ta’minlash, ularga oylik maosh, ozuqa, kiyimbosh belgilashgacha, talabalar nafaqasi va kitoblarigacha, barcha-barchasini
mukammal boshqarib, tashkil etib berar edi va o‘zi doimo xabar olib, nazorat qilib
turishni ham unutmasdi. Binolar qurilishi tarhi bilan bevosita shug‘ullanar, usta va
shogirdlar mehnatidan boxabar bo‘lib turardi. Bundan tashqari mehnat jamiyat
boyligini manbai ekanligi mahsulotni yaratishda mehnatning roliga va ishlab
chiqarish vositalarining ishtirokiga alohida e’tibor beradi. Navoiydavlat arbobi
sifatida mehnatning xar bir turini keltirgan nafiga bog‘lab ishxavini tartibga solish
siyosatini olib borgan. Uiqtisodiy rivojlanishning xar qanday ziddiyatlarini
xukumdor adolatli siyosat olib borishi bilan xal etishi mumkin deb hisoblagan.
Navoiy mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirishda qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishiga aloxida e’tibor berdi. Uning fikricha, Markaziy Osiyo sharoitida
irrigatsiya inshootlarini kengaytirish - dexqonchilikni rivojlantirishga olib keluvchi
muxim omillardan xisoblanadi. SHu bois, juda kup kanal va ariqlar qazildi. Asosiy
ishlab chiqarish vositasi bo‘lgan erni kengaytirishga, uning unumdorligini
oshirishga katta e’tibor berildi.
Navoiy o‘zining «Max’bub-ul-qulub» (1500 y.) asarida bevosnta o‘z davridagi
deyarli barcha ijtimoiy guruh va tabaqalarni tavsiflab beradi va ularning qaysi biri
yaxshn yoki yomon, qaysi biri insoniylikka, xalqqa. mamlakatga nafli yoki zararli
ekanligini bayon etadi. Uning fikricha, dexqonlar, xunarmandlar va chet el bilan
aloqasi bor savdogarlar jamiyatda moddiy boylik etishtirishda, yaratishda va
mamlakatning boyligini ko‘paytirishda muxim o‘rin tutadi.
Ma’lumki, o‘rta asrlarda dehqon asosiy ishlab chiqaruvchi kuch bo‘lgan. Chunki, Navoinning katta tahsiniga loyiq bo‘lgan ana shu asosiy kuchgnna butun jamiyatning moddiy boyligini yaratgan. Albatta, shahar hunarmandlari va shuning
kabi mayda xo‘jaliklar ishlab chiqargan mahsulotlarni ham inkor etilmasada
Alisher Navoiy dehqoi xo‘jaliklari barcha elu yurtni ta’minlovchi asosiy manba
ekanlignni ta’kidlaydi. shaksiz. Bu holni ham alohnda uqdirib o‘tadi. U deydiki,
«dehqonnnng bnr don sepgapida shuncha hikmat bor, o‘zga ishlarini ta’riflash
maholdur....Olamniig obodligi dehqonlardan; mehnat ahli shodonligi ulardan.
Dehqon har qanday ekin ekishga qilsa harakat — elga ham oziq-ovqat etkazur,
ham baraka.». Navoiy fikricha, dexqon o‘z mehnati bilan o‘z extiyoji uchun zarur bo‘lgan mahsulot mikdoridan ko‘ra ko‘proq ishlab chiqarib, jamiyat va uning ishlab chiqarishda ishtirok etmaydigan boshqa qismlarini xam moddiy ne’matlar bilan ta’minlaydi. Navoiy “qishloq xo‘jaligining rivojlanishi mamlakat qudratini
oshirishda katta axamiyat kasb etadi” degan fikrni ilgari suradi. Navoiy xalkaro
savdo soxasida faoliyat yurituvchilarga nisbatan ijobiy munosabatda bo‘lsada,
mamlakat ichkarisida ish yuritayotga savdogarlar, ya’ni olib sotarlarga nisbatan
salbiy munosabatda bo‘lgan. Navoiy ijtimoiy xayotga odamlarning birgalikdagi faoliyati sifatida qaraydi. Uning fikriga ko‘ra inson yakka holda xech narsani ishlab chiqara olmaydi.Masalan, dexqonga mehnat qurollari zarur bo‘lsa, xunarmandlarga non kerak; dexqonga xam, chorvadorga xam xunarmandchilik va attorlik mahsulotlari zarur. Dexqon mehnatining maxsulini novvoy, unfurush, kushchi va urokchi, mashokchi va boshqalar orziqib kutadi. SHu bilan birga, dexqon xam xunarmandning, chorvadorning va boshqalarning mehnat mahsulotiga muxtoj. Demak Navoiyning fikricha biron narsani ishlab chikarish uchun boshqa ishlab chiqaruvchilar bilan munosabatda bo‘lishi kerak. Ularsiz u xech narsa ishlab chiqara olmaydi, ya’ni mehnat ijtimoiy xarakterga ega deb hisoblaydi.
Navoiy aqliy mehnatni, ya’ni olimlar va boshqa shu kabilarning mehnatini
jamiyat uchun zarur deb ko‘rsatib berdi va ularni o‘z mas’uliyat va burchlarini
sezishga chaqirdi. Unda asosan tijorat, savdo muammolari ancha mukammal
yoritilgan. Navoiy asarlarida savdo faoliyati ma’qullanadi, ammo tovlamachi va
chayqovchilik qattiq tanqid qilinadi. U mehnatning inson va jamiyatdagi o‘rniga,
yuksak baxo bergan.