Mavzu: O’rta Osiyo renesansi(uyg’onish) davridagi iqtisodiy g’oyalar Reja: Al-Farobiy va Abu Ali ibn Sino ning uyg’onish davridagi iqtisodiy g’oyalari

Abu Ali ibn Sino (980-1037) — O‘rta asrlar Markaziy Osiyoning atoqli mutafakkirlaridan biri, qomusiy olim. U butun dunyoda birinchi navbatda tibbiyot sohasidagi ajoyib olim sifatida tanilgan. Biroq uning ulkan ilmiy merosi bilimning deyarli barcha sohalarini qamrab olgan. Uning iqtisodiy qarashlari «Uy
xo‘jaligi risolasi», «Psixologiya» kabi asarlari bilan bir qatorda ko‘plab falsafiy asarlarda bayon etilgan. Inson ehtiyojlari, mehnatning ahamiyati va uning
moddiy ishlab chiqarishdagi hal qiluvchi roli haqidagi fikirlari ahamiyatlidir. Ibn
Sinoning ta’kidlashicha, “hayvon tabiat in’omlari bilan qanoatlanadi, lekin tabiat
in’omlari insonga etarli emas, unga oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar joy kerak.
Hayvon shunchaki tabiat in’omlarini o‘zlashtiradi va inson o‘z mehnati orqali o‘zi
uchun oziq-ovqat, kiyim-kechak va uy-joy ishlab chiqaradi. Buning uchun kishi
dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanishi kerak. Hayvonlar, garchi
poda bo‘lib yashasalar ham, yolg‘iz ham yashashlari mumkin, lekin odamlar
o‘zlarining barcha tirikchilik vositalarini yolg‘iz o‘zi ololmaydilar, shuning uchun
odamlar muloqot va o‘zaro yordamga muhtoj; til va tafakkur odamlar bilan
muloqot qilish uchun xizmat qiladi. Ibn Sino feodal jamiyati iqtisodiyotining ko‘pgina masalalari bilan qiziqdi. U hunarmandchilik mavzusiga alohida e’tibor bergan. Ibn Sino hunarmandchilikni jamiyat mavjudligining asosi deb hisoblagan. "Insonning o‘z kuchini saqlashga va oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyoji hammaning hunarmandchilikka bo‘lgan istagini belgilab berdi", deb yozgan edi u. Ibn Sino hunarmandchilikni keng ma’noda tushundi va “Uy xo‘jaligi risolasi”da hunarmandlarning quyidagi tasnifini beradi:
1) oqilona hunarmandlar (siyosatchilar va hukmdorlar);
2) yuksak san’at hunarmandchiligi (yozuvchilar, astronomlar, shifokorlar va boshqalar);
3) badiiy hunarmandchilik (rassomlar, haykaltaroshlar va boshqalar).
Uning nafaqat oila, balki shahar, hattoki davlat miqyosidagi daromad va xarajatlar
balansi haqidagi fikrlari alohida qiziqish uyg‘otadi. Uning fikricha, tabiiy ofatlar
yoki urush holatlarida zahiralarni shakllantirish uchun mablag‘ ajratishni hisobga
olgan holda daromadlar va xarajatlar muvozanatiga erishish kerak.
Ibn Sinoning ideal davlat haqidagi qarashlari quyidagi xususiyatlar bilan
tavsiflanadi:
1) har kim o‘z manfaati uchun mehnat qilishga majbur;
2) bu davlatdagi barcha moddiy boyliklar teng taqsimlanishi kerak, shunday qilib,
o‘ta boylik va dahshatli qashshoqlik bo‘lmasligi kerak;
3) hamma odamlar halol mehnat va halol savdo-sotiq bilan shug‘ullanar ekan, o‘shanda urushish uchun sabab bo‘lmaydi, urushlar yo‘qoladi, davlatlar o‘rtasidagi siyosiy nizolar tinch yo‘l bilan hal qilinadi;
4) ideal holatda odamlar barcha narsa bilan ta’minlanadi va shuning uchun bir-biriga qarshi turishni to‘xtatadi, quvnoq qo‘shiq va kuylarni yaxshi ko‘radi va uzoq vaqt qarimaydi.
Ibn Sino savdo munosabatlarining jamiyat taraqqiyotida katta rol uynashini xam takidlab o‘tgan. U savdo aloqalari shaharlar (mamlakatlar, xalklar) o‘rtasida yulga kuyilishi lozimligini uqtiradi, chunki shundagina ijtimoiy taraqqiyot yuz beradi, odamlar o‘rtasida tushunishi vujudga keladi. Demak, Ibn Sino boshqa olimlardan farqli o‘laroq savdoning alohida — xalqaro ahamiyatini, uning ijtimoiy o‘rnini to‘g‘ri boholay bildi. YUqoridagi qoidalarga xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, Ibn Sino ilmiy ijodida iqtisodiy munosabatlar masalasi xam, uning muammolari va ularni takomillashtirishga oid tadqiqotlar salmokdi o‘rin tutadi.
Ibn Sinoning ideal davlat haqidagi qarashlarida Aflotunning “Qonunlar”,
Aristotelning “Afina siyosatida”, “Forobiyning «Fozil shahar aholisining
maslagi» asarlardagi fikirlar bilan umumiy jihatlar ko‘p. Biroq sinchiklab tahlil
qilish shuni ko‘rsatadiki, Ibn Sino Aflotun va Arastu ta’sirini ko‘p jihatdan enggan.
U Platon davlatining quldorlik ierarxik tartibini rad etadi va Arastuning quldorlik
demokratiyasini qabul qilmaydi. U davlat-huquqiy qarashlarida Forobiyga
yaqinroq. SHu bilan birga, Ibn Sino dehqonchilikning ahamiyatini past baholadi,
jamiyatning qatlam va guruhlarga bo‘linishi to‘g‘risida metafizik qarashlarni ilgari
surdi. "[mulkiy] maqomi va mavqeidagi farq, - deb yozgan edi u, - odamlarning
[ijtimoiy] hayotining daxlsizligining sababidir".