Mavzu: O‘simliklar fiziologiyasi fanining qisqacha rivojlanish tarixi

MAVZU: O‘SIMLIKLAR FIZIOLOGIYASI FANINING QISQACHA RIVOJLANISH TARIXI


O‘simliklar fiziologiyasi o‘simliklar tanasida sodir buladigan xdyotiy jarayonlar, murakkab qonuniyatlar va xodisalar zanjirini urganuvchi fandir. Fotosintez, nafas olish, suv rejimi va tiriklik asosini tashkil etuvchi boshk;a hayotiy kechinmalarni o’rganish, tahpil kilish va ularni odam uchun foydali tomonga Uzgartirish, ya’ni yuk;ori va sifatli xosil olish mazkur fanning asosiy vazifasi hisoblanadi. Shu ma’noda o‘simlik lar fiziologiyasi afonomiya fanlarining nazariy asosini tashkil etadi. Chunki fiziologiya sohasida erishilgan xar bir yutuk; O‘simlikshunoslikda xam yangi muvaffak,iyatlarga sabab buladi. Ayniqsa, keyingi yillarda bu soxada erishilgan ijobiy natijalar: suvdan tejamkorlik bilan foydalanish maksadida sugorish ishlarini tartibli yulga kuyish, mineral va organik uritlardan samarali foydalanish, O‘sish va rivojpanishni boshodeish, tashkoy sharoitning nosulay omillariga
K.A.Timiryazev o‘simlik lar fiziologiyasining makradi o‘simlik tanasidagi hayotiy hodisalarni o’rganish va tushunish hamda shu yo’l bilan o‘simlik organizmi kishi xoxishiga qarab uzgarishi, undagi hodisalarni tuxtataolish yoki aksincha, ruy berishga majbur kilish, xullas, O‘simlik ni kishi ixtiyoriga buysundirishdan iborat, deb yozgan edi.
O‘simliklar fiziologiyasida asosiy ish usuli tajribadir. Fiziolog O‘simlik xayoti xaqida yetarli darajada anik; va to‘la tasavvur olish, unga xos bulgan k,arama-k;arshiliklarni ochish, ularni o‘simlik tanasining umumiy rivojlanishida qanday ahamiyatga ega ekanligini aniklash maksadida laboratoriya vadala amaliyoti usullaridan foydalanadi. O‘simliklarning o‘sish va rivojlanish qonuniyatlarini tabiiy sharoitda o’rganishda kompleks kuzatishlar olib borish katga axamiyatga ega. Chunki O‘simlik hayotini tabiiy omillar ta’sirisiztasavvur etib bulmaydi. K.A.Timiryazev aytganidek, fiziolog eksperimental yoki nazariy tushunchaga ega bulish uchun xayotiy hodisalarningtahpili bilangina qoatlana olmaydi, u organizm tarixini ham o‘rganishi kerak.
O‘simliklar fiziologiyasi botanika fanlari kxtoriga kirishi bilan birga, hayvonlar fiziologiyasi, biokimyo, biofizika, molekular biologiya, mikrobiologiya, kimyo, fizika kabi fanlar bilan ham chambarchas boglikushr, ularning yutukxaridan foydalanadi, uz navbatida ularga ta’sir etadi. Keyingi yillarda kimyo va fizika fanlariningzamonaviy usullari: xromotografiya nishonli atomlar, elektron mikroskopiya, elektroforez, differensial sentrifugalash, spektrofotometriya, rentgentuzilma tahlili va boshkalardan foydalanish natijasida fiziologiya fanida juda katta yutukutrga erishildi. Bu usullarni qo‘llash tufayli o‘simlik xujayrasining murakkab tuzilishi, xujayra organoidlariningtuzilmasi va fiziologik funksiyalari, xujayraning moddalarni uzlashtirish va ajratib chixarish jarayonida membranalarning axamiyati va boshkxalar birmuncha p u t Urganildi. Aynisra, O‘simliklar tanasida kuvvatini tUplash va sarflash xakidagi tushunchalar kengaydi. Chunki yoruglikning elektromagnit energiyasini organik modaalar tarkibidagi erkin kimyoviy suvvatga aylantirish va tuplash yashil O‘simlik larning eng muxim tasnifiy xususiyatidir. Bu xususiyati bilan yashil o‘simlik lar tabiatdagi barcha boshk,a tirik organizmlardan fark, kdpadi va Yer yuzida xeyotning barkerorligini ta’minlaydi. S.P.Kostichev (1872-1931) “Agar yashil bargbir necha yilga ishlashni tuxgatsa, Yer yuzidagi barcha jonzot, jumladan, insoniyat xam nobud buladi”, degan edi.
Xozirgi vakgda biologiyaning turli sohalari orasida o‘simlik lar fiziologiyasi aloxidaUrintutadi. Yangi-yangi navlar yaratishda, ularning Xosildorpigini oshirishda, hosil sifatini yaxshilash va sa'k/tshda mazkur fanning ahamiyati yildan-yilga ortib bormokda.
O‘simlik lar fiziologiyasi XVII-XVIII asrlarda va XIX asrning boshlarida musgakil fan sifatida shakllandi. Dastlab italiyalik olim M.Malpigi (1675), ingliz R.Guk(1b65) o‘simlik larningmikroskopik tuzilishi xaxidagi ta’limotni yaratdilar. 1727 yilda ingliz botanigi S.Geyle Uzining “O‘simliklar statikasi“ asarida birk,ancha fiziologik tajribalarning natijalarini yakunlab, o‘simliklarda ikki xil ok,imning mavjudLigyni, ya’ni suv va ozuxa modsalarning pastdan yukrriga va yukrridan paegga sarab okxishini tasdispadi. O‘simliklarda suvni xarakatga keltiruvchi kuch ildizbosimi va transpiratsiya ekanligini isbotladi.
Ingliz D.Pristli (1771), gollandiyalik Ya.Ingenxauz (1779), shvesariyalik olimlar J.Senebe (1782) vaT.Sossyur (1804) bir-birlarining ishlarini tuldirish natijasida o‘simlik larda fotosintez jarayonining mavjudligini ochdilar. Ya’ni yoruglikda yashil o‘simlik lar karbonat angidritni uzlashtirib, uglerodli birikmalarni tuplash xususiyatiga ega ekanligi aniqlandi .
O‘simliklar fiziologiyasi tarixida 1800 yil burilish yili hisoblanadi. Chunki shu yili J .Senebeningbesh tomlik “O‘simlik lar fiziologiyasi” kitobi chop etildi va u o‘simlik lar fiziologiyasining mustaxil fan sifatida tugilishi va kelajakdagi rivojlanishiga asos soldi. J.Senebe “O‘simlik lar fiziologiyasi“ atamasini taklif etish bilan chegaralanib kolmasdan, bu fanning asosiy vazifalarini, predmeti va usullarini aniqlab berdi.
Rossiyada o‘simliklar fiziologiyasi XIX asrning ikkinchi yarmidan riyujlanaboshlali. UngaA.S.Faminsin (1835-1918) va KATimiryazev(1848-1920) asos soldilar. AS.Faminsin (1867) Peterburg universitetida musgaxil O‘simlik lar fiziologiyasi kafedrasini tashkil etdi va 1887 yilda O‘simlik lar fiziologiyasilan birinchi ukuv kitobini yozdi. Uningasosiy ilmiy ialanishlari fotosintez va o‘simlik lardagi modda almashinuv jarayonlarini anik/gashga keragilgan edi. AS.Faminsin tajribalar natijasida sun’iy yorutlikla >xm karbonat angidrid uzlailprilib, kraxmal hosil bulishini kursatdi.
A.S.F aminsin usha davrda chor Rossiyasi Fanlar akadem iyasi tizimidagi yagona o‘simlik lar anatomiyasi va fiziologiyasi laboratoriyasiningrahbariedi. Shu laboratoriyada 1892 yilda D.I. Ivanovskiy viruslarni kashf etdi. 1903 yilda esa M.S.Svet o‘simlik pigmentlari va ularga ya kin bulgan tabiiy birikmalarni ajratish uchun xromotofafiya usulini ishlab chikay. Bu usul yordamida u xlorofillni birinchi bo‘lib xlorofill “a” va xlorofill “b” ga ajratdi.
U sim liklar f iziologi yasi sohasida Moskva maktabining tashkilotchisi K.A.Timiryazevbo‘ldi. U 1870-1892 yillarda Petrovdyeh - Konchilik va urmon akademiyasining (hozirgi K.A.Timiryazev nomidagi Moskva kish lok xUjalik akademiyasi) va 1878-1911 yillarda Moskva universitetining professori bo‘lib ishladi. Olim yangi fizik va kimyoviy usullarni kullash natijasida fotosintezning muxim qonuniyatlarini anikushshga muvaffak bo‘ldi, xlorofillning fizikaviy va kimyoviy xossalarini O’rganishga katta hissa kUshdi. Fotosintezyorurlik jadalligiga, spektral tarkibiga va kuyosh yorumigining energiyasiga boglik ekanligini anik, tajribalar orkali isbotladi. K.A.Timiryazevning “O‘simliklar chayoti” (1878), “Charlz Darvin va uningta’limoti“ (1883), “O‘simlik lar fiziologiyasining yuz yillik natijasi” (1901), “ O‘simlik lar fiziologiyasi va dehkonchilik” (1906) vaboshka asarlari O‘simlik lar fiziologiyasi faniningrivojlanishidaalohida ahamiyatga ega.
O‘simliklar ekologik fiziologiyasiga. asos solgan olimlardan biri N.A.Maksimovdir (1880-1952). U uzining shogirdlari (I.I.Tumanov, F .D .S kazkin, V.I.Razumov, B.S.M ash kov, L .I .D j aparidze, V.G.Aleksandrov, I.V.Krasovskaya va boshkalar) bilan birgalikda o‘simlik larning kishning nokulay omillari ta’siriga, kurgoxchilikka chidamlilik fiziologiyasi, o‘sish va rivojlanish, sun’iy yorurlikda o‘sish kabi jarayonlarningnazariy asoslarini ishlab chikay.
XX asrning birinchi yarmidan o‘simlik lar fiziologiyasi yanada tezrok rivojlandi. Murakkab fiziologik jarayonlarning biokimyoviy mexanizmlari urganila boshlandi. Jumladan, fotosintez (M.S.Svet, 1903; R.Xill, 1937; M.Kalvin, 1948-1956; R.Emerson, 1943-1957; D.I.Arnon, 1954; M.D.Xetch va K.R.Spek, 1966 va boshkalar) va o‘simlik larning nafas olishi (V.I.Palladii, 1912; S.P.Kostichev, 1912-1927; G.A.Krebs, 1937; G.Kalkar va V.A.Belitser, 1937-1939; L.Kornberg, 1957; P.Mitchel, 1961-1966 va boshkalar) urganildi. O‘simliklarning o‘sish va rivojlanish jarayonlarini idora kiluvchi moddalar – fitogormonlarning ochilishi va Urganilishi juda katta yutukbo‘ldi (M.G.Xolodniy va F .Vent, 1926-1928; F.Kegel, 1934-1935; M.X.Chaylaxyan, 1937; T.Yabuta, 1938; S.Skug, 1955; F.Eddikott va F.Uoring, 1963-1965).
Dastlab A.S.Faminsin rahbarligida tashkil etilgan O‘simlik lar anatomiyasi va fiziologiyasi (keyinchalik biokimyo va o‘simlik lar fiziologiyasi) laboratoriyasi tarkibida 1934 yili Moskvada o‘simlik lar fiziologiyasi instituti tashkil etildi. Institutga 1936 yilda K.A.Timiryazev nomi berildi va u o‘simlik lar fiziologiyasini O’rganish sohasidagi eng yirik va yagona markazga aylandi. Tanikli olimlar A.A.Kursanov, M.X.Chaylaxyan, P.A.Genkel, Yu.V.Rakitin, R.G.Butenko, A.A.Nichiporovich, I.I.Tumanov, AT.Makronosovvaboshkalarningilmiy faoliyatlari shu institut bilan boglik- X,ozirgi paytda esa Kiev, Minsk, Novosibirsk, Kishinyov, Dushanbe kabi shaharlarda xam o‘simliklar fiziologiyasi va biokimyosi institutlari bor. Barcha universitetlarda o‘simlik lar fiziologiyasi kafedralari mavjud.
O‘zbekistonda O‘simlik lar fiziologiyasi mustakil fan sifatida 1920 yil O‘rta Osiyo davlat universitetining tashkil etilishidan keyin (Toshkentda) rivojlana boshladi. Unyversitetda o‘simlik lar fiziologiyasi va biokimyosi kafedrasi tashkil etildi.
Keyinchalik Samarkand davlat universiteti tashkil etilgandan so’ng O‘simliklar fiziodogisi va mikrobiologiya kafedrasi ochildi. Bu kafedralar hozir ham mavjud. Ular o‘simliklar fiziologiyasi fanining rivojlanishiga katta xissa qo‘shmoqdalar.
O‘zbekistan sharoitida fitofiziologlar (A.V.Blagoveshenskiy, N.D. L yeonov, V.A.Novikov, V.Sh ardakov, N.A.Todorov, M.X.Ibragimov, N.N.Nazirov, S.S.Abaeva, M.A.Belousov, X.X.Yenileev, A.Imomaliev va boshkalar) birinchi navbatda, guza va boshka o‘simlik larning hayotiy jarayonlarini kengurganib, nazariy vaamaliyxulosalarchikrrdilar. Xozirgi vaktda O‘zbekiston FA tizimidagi ilmiy tekshirish institutlari (eksperimental biologiya, botanika), Qishloq xo‘jalik Akademiyasi va boshqa olim dargoxlarida akademik-professorlar tinmay izlanish ishlarini qilib bormoqdalar. Umuman, respublikamizsa o‘simliklar fiziologiyasi fani keng ko’lamda rivojlanib bormoqda. O‘zbekiston fitofiziologlari birlashmasiningta’sisetilishi (1989) va 1991 yilda Toshkentda O‘zbekistan fiziologlarining birinchi s’ezdi o’tkazilishi bunga yaqqol dalil bo’ladi.
O‘zbekistonlik o‘simlik fiziologlariningtaklifiga asosan, s’ezd muhokama kilgan asosiy xayotiy jarayonlarni (fotosintez, mineral oziqlanish va hosildorlik, lipidlar, o‘simliklar immuniteti, shurlikka chidamlilik, rivojlanish jarayonlari va tashki sharoitning nokulay omillari ta’siriga chidamlilik, reproduktiv a’zolar fiziologiyasi, fiziologik faol moddalar ta’siri va boshkalar) o’rganish, qishloq xujaliko‘simlik paridan engyukori hosilalishning nazariy asoslarini ishlab chikish o‘simlik lar fiziologiyasi fani oldidaturgan engdolzarb vazifalardan biridir.