Mavzu: O‘zbek tilida ma’no ko‘chish turlari. Reja

Bir ma’noli so’z tilda kam va ilmiy, biror soha, kasb-hunar atamasini, shuningdek, yangi paydo bo’lgan so’zni o’z ichiga oladi.

• Bir ma’noli so’z tilda kam va ilmiy, biror soha, kasb-hunar atamasini, shuningdek, yangi paydo bo’lgan so’zni o’z ichiga oladi.
• Yangi so’z (neologizm) ham davr o’tishi bilan ko’p ma’noni anglatishi mumkin. Masalan: hokkiz so’zi neologizm bo’lib “kompyuter programmasini buzuvchisi” ma’nosiga ega.U ayni paytda umuman “buzg’unchi” ma’nosini ham anglatmoqda.
• Ko’p ma’noli so’zning ma’nosini bilish va undan nutq jarayonida o’rinli foydalanish nutqning ta’sirchan, ifodali bo’lishiga yordam beradi.
• So’z ma’nosi taraqqiyoti.Tildagi har qanday so’z paydo bo’lgan paytda bir ma’noni, keyinchalik esa ko’p ma’noni anglatgan ma’nosini ham bildiradi. Bunday holni hozirgi o’zbek tilidagi burchak, kecha,yutuq, bo’shlang’ich kabi, qator so’zda ham ko’rish mumkin.
• Shuningdek, qarindoshlik bildiruvchi ota,ona,xola, amaki kabi so’zning keng ma’noda hurmat ifodalovchi sifatida qo’llanishi ham ma’no kengayishiga misol bo’ladi.
• Shuningdek, atoqli otning turdosh otga o’tishi ma’no kengayshidir Amper-amper, kentgen-rentgen kabi.

Davr o’tishi bilan ko’p ma’noni bildiruvchi so’zning ma’nosi kamaishi mumkin. Masalan: ichkari so’zi avval “biror narsa yoki binoning ichki qismi”ni ham “biror kishining xotin-qizi” ma’nosini ham bildirgan. Lekin hozir “bino yoki narsaning ichki qismini “ bildiradi xolos. Kiyik so’zi ilgari barcha yirtqich hayvonga nisbatan ishlatilgan bo’lsa, hozir faqat ohuni , pivo so’zi avval ichimlikning har qanday turini bildirgan bo’lsa, hozir esa faqat bir turini ifodalaydi.

• Davr o’tishi bilan ko’p ma’noni bildiruvchi so’zning ma’nosi kamaishi mumkin. Masalan: ichkari so’zi avval “biror narsa yoki binoning ichki qismi”ni ham “biror kishining xotin-qizi” ma’nosini ham bildirgan. Lekin hozir “bino yoki narsaning ichki qismini “ bildiradi xolos. Kiyik so’zi ilgari barcha yirtqich hayvonga nisbatan ishlatilgan bo’lsa, hozir faqat ohuni , pivo so’zi avval ichimlikning har qanday turini bildirgan bo’lsa, hozir esa faqat bir turini ifodalaydi.
• Turdosh otning atoqli otga ko’chishi ham ma’no torayishiga deb keladi: po’lat-P’olat, bolta-Bolta, kumush-Kumush, bahor-Bahor kabi.
• So’z bir necha ma’noni bildirar ekan, uning birinchi va keyinchalik anglatgan ma’nosini farqlash kerak. Shu nuqtai nazardan ma’noning ikki xili mavjud:
• o’z(bosh) ma’no
• ko’chma (hosila) ma’no.
• Ma’no ko’chishining nima asosda yuzaga kelishiga ko’ra 5 turi bor.