Mavzu: O’zbek xalq shevalarining leksikasi

O’zbek shevalarini kartalashtirish ishini V.V.Reshetov boshlab berdi. U Toshkent viloyatining bir qismini, Ohangaron hududi shevalarida uchraydigan fonetik, leksik va grammatik farqlarni ko’chirdi. O’zbek dialektologiyasida birinchi bo’lib o’zbek qurama shevalarining 49 ta lingvistik kartasini tuzdi. Taxminan 150 kartadan iborat «Toshkent viloyati shevalari atlasi» ni tuzish ishlari 1980 yilda yakunlandi.

• O’zbek shevalarini kartalashtirish ishini V.V.Reshetov boshlab berdi. U Toshkent viloyatining bir qismini, Ohangaron hududi shevalarida uchraydigan fonetik, leksik va grammatik farqlarni ko’chirdi. O’zbek dialektologiyasida birinchi bo’lib o’zbek qurama shevalarining 49 ta lingvistik kartasini tuzdi. Taxminan 150 kartadan iborat «Toshkent viloyati shevalari atlasi» ni tuzish ishlari 1980 yilda yakunlandi.
• V.V.Reshetov tuzgan lingvistik kartalarda quyidagi fonetik, grammatik va leksik belgilar olingan. Fonetika bo’yicha «dj»lash, «j»lash va «y»lashning tarqalishi, ya’ni so’z boshida (djg’) j g’yg’ hodisasi (karta №1, izoglassa: Djoq-joq-yoq), «o» lash va «a»lashning tarqalishi , ya’ni tipik orqa qator (a) ning saqlanishi yoki uning o’rnida (o) uchrashi (karta №2, izoglassa:bar, bor), tanglay garmoniyasi va lab garmoniyasining xarakteri (karta №3A, 3B, 3V,4A, 4B, 4V), yuqori-o’rta ko’tarilish unlilarining diftonglashuvi (karta №5A, 5B, 5V, 5G); izoglassa.

3.Mos hodisalar-umummilliy til tizimining zveno (a’zo) lari bo’lib, har xil dialektlarda o’zining turli bo’laklari (a’zolari) bilan ishtirok etgani holda shevachilik farqlarini vujudga keltiradi. Shunga ko’ra mos hodisalar har vaqt ikki a’zoli va ko’p a’zoli bo’ladi. Masalan, one, oy’, ope eye, b’y’, buv’ kabilar shevalararo farqlanib, o’zbek adabiy tilidagi ona (tuqqan ona) tushunchasini bildiradi.

• 3.Mos hodisalar-umummilliy til tizimining zveno (a’zo) lari bo’lib, har xil dialektlarda o’zining turli bo’laklari (a’zolari) bilan ishtirok etgani holda shevachilik farqlarini vujudga keltiradi. Shunga ko’ra mos hodisalar har vaqt ikki a’zoli va ko’p a’zoli bo’ladi. Masalan, one, oy’, ope eye, b’y’, buv’ kabilar shevalararo farqlanib, o’zbek adabiy tilidagi ona (tuqqan ona) tushunchasini bildiradi.
• 4.Areallar - lotincha arealis so’zidan olingan bo’lib, maydon, bo’shliq ma’nolarini bildiradi. Mos hodisalar ayrim bo’laklarining lingvistik kartada tarqalish zonasini, ya’ni tilning dialektal farqlanishini anglatadi.
• 5.Lingvistik kartalar va kartalashtirish – lingvogeografik tadqiqotning asosiy nuqtasi. Sinxronik tadqiqot natijasi hisoblangan lingvistik kartada til tarixining hamma davri o’z aksini topishi mumkin. Kartalashtirish - til hodisalarining hududga tarqalishini tasvirga tushirish(kartaga tushirish). Jonli tildagi har bir lingvistik hodisa o’zining tarqalish chegarasiga, o’z hududiga ega. Shu hudud, chegaradagi so’z – izoglassa, izofonema va izomorfemalarning grafik shaklda qog’ozga tushirishdan iborat.