Mavzu: O’zbekistonda loyihaviy moliyalashtirishni rivojlantirish muammolari. Kirish

4. Loyihaviy moliyalashtirishni rivojlantirish yuzasidan harakatdagi me’yoriy hujjatlarga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish masalalari
Loyihaviy moliyalashtirishda turli investor va kreditorlarning mablag‘lari ishtirok etishi mumkin, ya’ni mablag‘larning sindikatlashuvi ro‘y beradi. Shu jihatdan ham loyihaviy moliyalashtirishni sindikatlashgan kreditlashtirish deb atashimiz ham mumkin. Hozirda evrokredit bozorida harakat qiluvchi bank sindikat va konsorsiumlarining loyihalarni moliyalashtirishdagi roli kundan kunga o‘sib bormoqda. Respublikamizda investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda ham evrokreditlar va boshqa rivojlangan chet davlat banklarining kreditlari, xorijiy investorlarning mablag‘lari, respublika aksioner - tijorat va xususiy banklarining kreditlari ishtirok etmoqda. Demak, O‘zbekiston Respublikasida investitsiyalarni loyihaviy moliyalashtirish sindikatli kreditlash shaklida amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”, “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunlariga muvofiq tijorat banklari tomonidan yirik investitsiya loyihalarini sinditsiyalashtirilgan kreditlashni amalga oshirish tartibi belgilab berildi.
Mamlakatimizda loyihaviy moliyalashtirishni rivojlantirish yuzasidan harakatdagi me’yoriy hujjatlarga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritishda quyidagilarga e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir:

• 
  banklar amaliyotida loyihaviy moliyalashtirishni rivojlantirish va uni amalga oshirish uchun qulay huuquqiy shart-sharotilar yaratish maqsadida “Loyihaviy moliyalashtirishni amalga oshirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizom ishlab chiqilishi va qabul qilinishi kerak;
  
• 
  tijorat banklari o‘z kredit siyosatlarida loyihaviy moliyalashtirishni amalga oshirishning tashkiliy-huquqiy jihatlariga alohida e’tibor qaratishlari lozim.
  

Mamlakatda yirik infratuzilma loyihalarini amalga oshirish, zamonaviy yuqori texnologiyali ishlab chiqarish obyektlarini barpo etish maqsadida iqtisodiyotni jadal rivojlantirish, chet el investitsiyalarini faol jalb qilish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, mazkur sohadagi faoliyatning samaradorligiga, eng avvalo, mavjud resurslardan nooqilona foydalanish, investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalarning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi va rentabelligi yuzaki o‘rganilganligi bilan bog‘liq qator kamchiliklar salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Amaldagi resurslarni, shuningdek, investitsiyalar, eng avvalo, xorijiy investitsiyalarni jalb etishning real imkoniyatlarini inobatga olgan holda iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarni uzoq muddatli rivojlantirish konsepsiyasi mavjud emas. Buning oqibatida iqtisodiy jihatdan istiqbolli bo‘lmagan loyihalarni tashabbus qilish, moliyaviy mablag‘larni samarasiz sarflash holatlari mavjud bo‘lib, bu oxir-oqibatda, umuman, mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligini pasaytirishga olib keladi.
Mazkur holatlar investitsiya dasturlarini shakllantirish tartibi, uni moliyalashtirish mexanizmlarini tubdan qayta ko‘rib chiqishni, amalga oshirishga taklif etilgan loyihalarni tanlab olishning shaffofligi va samaradorligini oshirishni talab qiladi.
Rivojlanish davlat dasturlarini shakllantirish tartibini yanada takomillashtirish, loyihalarni moliyalashtirish va tanlab olishning samaradorligi va shaffofligini ta’minlash, shuningdek, 2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarga muvofiq:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi, Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligining:
markazlashtirilgan manbalar mablag‘lari hisobidan moliyalashtiriladigan, shu jumladan, hududlar va iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha loyihalarni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadigan O‘zbekiston Respublikasining rivojlanish davlat dasturlari (keyingi o‘rinlarda rivojlanish davlat dasturlari deb yuritiladi) asosida amalga oshirish tartibini joriy etish;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi O‘zbekiston Respublikasining rivojlanish davlat dasturlarini moliyalashtirish jamg‘armasini (keyingi o‘rinlarda Jamg‘arma deb yuritiladi) tashkil etish haqidagi takliflari qabul qilinsin.
2. Belgilab qo‘yilsinki:
rivojlanish davlat dasturlariga kiritilgan, moliyalashtirishning markazlashtirilgan manbalari belgilangan loyihalarni moliyalashtirish faqat Jamg‘arma orqali amalga oshiriladi;
Jamg‘arma mablag‘lari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi hisobvaraqlarda jamlanadi;
Jamg‘armaning ijro etuvchi organi va mablag‘larining tasarruf etuvchisi Jamg‘armaning ijro etuvchi direksiyasi hisoblanadi;
Jamg‘armaning ijro etuvchi direktori va uning xodimlari mehnatiga haq to‘lash shartlari Jamg‘arma Kuzatuv kengashi tomonidan belgilanadi.
3. Quyidagilar Jamg‘arma mablag‘larini shakllantirish manbalari etib belgilansin:
O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti va davlat budjetdan tashqari jamg‘armalarning rivojlanish davlat dasturlariga kiritilgan loyihalarni moliyalashtirish uchun mo‘ljallangan mablag‘lari;
O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasining rivojlanish davlat dasturlarini amalga oshirish uchun ajratilgan mablag‘lari;
O‘zbekiston Respublikasi Hukumati kafolati bilan jalb etiladigan chet el kreditlari;
O‘zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlari bilan belgilanadigan boshqa manbalar.
4. Quyidagilar:
O‘zbekiston Respublikasining rivojlanish davlat dasturlarini shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi nizom 1-ilovaga muvofiq;
Jamg‘arma Kuzatuv kengashining tarkibi 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
5. Belgilab qo‘yilsinki:
rivojlanish davlat dasturlari tegishli rivojlanish konsepsiyasini hisobga olgan holda tasdiqlanadigan, uzoq muddatli istiqbolda, qoida tariqasida, 10 — 15 yilda O‘zbekiston Respublikasining tarmoq, hududiy va maqsadli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlarini amalga oshirish bo‘yicha kompleks ko‘rinishni va strategik vazifalarni jamlagan tarmoq, hududiy va maqsadli loyihalar portfeli asosida shakllantiriladi;
rivojlanish davlat dasturlarini ishlab chiqish va realizatsiya qilish bo‘yicha ishlarni muvofiqlashtirish Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasi tomonidan Iqtisodiyot vazirligi bilan birgalikda O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o‘rinbosari — Investitsiyalar, innovatsion rivojlantirish, erkin iqtisodiy va kichik sanoat zonalari faoliyatini muvofiqlashtirish, turizm masalalari kompleksi rahbarining boshchiligida amalga oshiriladi;
Keyingi tahrirga qarang.
rivojlanish davlat dasturlarini moliyalashtirish uchun mo‘ljallangan nomarkazlashtirilgan investitsiyalar Jamg‘armada hisobga olinadi;
rivojlanish davlat dasturlarini tasdiqlash O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligining ular bo‘yicha ijobiy xulosasi bo‘lgan hollardagina amalga oshiriladi;
markazlashtirilgan manbalar hisobidan moliyalashtiriladigan loyihalarni rivojlanish davlat dasturlariga kiritish Jamg‘arma kuzatuv kengashining ijobiy qarori bo‘lgan hollardagina amalga oshiriladi;
rivojlanish davlat dasturlarini moliyalashtirish uchun tijorat banklarining kreditlari loyihalarning loyiha-smeta hujjatlari va biznes-rejalari puxta va har tomonlama o‘rganilgandan so‘ng, shuningdek, tijorat banki kredit qo‘mitasining ijobiy qarori mavjud bo‘lgan hollarda taqdim etiladi.
6. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi va Moliya vazirligi ikki hafta muddatda Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligiga rivojlanish davlat dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish bo‘yicha ishlarni tashkil etish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar bazalari va boshqa axborotlar taqdim etilishini ta’minlasin.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi, Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasi Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, boshqa manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda bir oy muddatda:
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga Jamg‘arma faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida Hukumat qarori loyihasini;
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devoniga rivojlanish davlat dasturlariga kiritiladigan loyihalarning loyihaoldi, loyiha va tender hujjatlarini ishlab chiqish, ekspertizadan o‘tkazish va tasdiqlashni, shuningdek, boshqa davlat organlari va tashkilotlarning vazifa va shtat birliklarini optimallashtirish orqali O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi tizimida mazkur hujjatlar va import kontraktlarining kompleks ekspertizasini amalga oshirish uchun mas’ul bo‘lgan maxsus tuzilmani tashkil etishni nazarda tutuvchi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori loyihasini kiritsin.
8. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Jamg‘armaning ijro etuvchi direksiyasi faoliyatini moliyalashtirishga mablag‘larni 2018-yil 1-yanvardan asoslantirilgan hisob-kitoblar bo‘yicha ajratsin hamda har yili O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti xarajatlarida nazarda tutsin⁸.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, investitsiya loyihalarini amalga oshirish o'ziga xos bilim va malakani talab etadi, o'z navbatida, loyihaga doir risklardan va ularga tegishli barcha ma'lumotlardan xabardor bo'lish loyihaning muvaffaqiyatiga ijobiy ta'sir etadi. Bu kabi ma'lumotlarga ega bo'lmaslik esa turli salbiy oqibatlarga, hatto loyihani barbod bo'lishiga olib kelishi mumkin. Investitsion loyihalardagi risklarning mazmun va mohiyati, uning turlarini bilgan holda, undan kutiladigan yo'qotishlarni kamaytrish chora-tadbirlarini qo'llash va shu yo'l bilan riskning loyiha samaradorligiga ko'rsatadigan salbiy ta'sirini kamaytirish mumkin.
Iqtisodiyoni modernizatsiyalash sharoitida risklarni boshqarish bu amaldagi bozor kon'yunkturasiga mos darajada risklarni minimallashtirish, kreditlash xizmatlari bozorida bank pozitsiyasini minimum saqlab qolishdir. Shuningdek, riskni boshqarishdagi asosiy yo'llar bo'lib risklarni ajratish, risklarni loyiha ishtirokchilari o'rtasida taqsimlash, moddiy ta'minotni olish (garov), moliyaviy ta'minotni olish (kafolat yoki kafillik), risklarni kredit bo'yicha yuqori foiz stavkasiga ko'chirish, risklarni venchur kreditlashga qabul qilish, qarzlar bo'yicha yo'qotishlarni qoplash uchun fondlarni shakllantirish va boshq. Bular riskni boshqarish bo'yicha quyidagi ish yo'nalishlarini talab qiladi: har bir mijoz bo'yicha doimiy monitoring olib borish; ma'lum bir mijozning asosiy xo'jalik faoliyatiga aloqador tarmoq holatining doimiy monitoringini yuritish; Umuman olganda, loyiha risklarini aniqlash, tahlil qilish, baholash va pasaytirish tadbirlarida risklarni boshqarish tizimi qonuniyati sifatida quyidagi masalalarga e'tibor qaratilishi kerak:
 loyiha risklarining tasnifi;
 loyiha risklarini aniqlash va baholash usullari; loyiha risklarini boshqarishning axborot ta'minoti;
 risklarning monitoringi va istiqbolini belgilash;
 risklarning oldini olish;
 risklarni kamaytirish texnologiyalari;risklarni boshqarishni tashkil etish; risklarni taqsimlash;
 risklarni sug'urtalash;
 risklarni boshqarish xarajatlarining optimal darajasini asoslash va samaradorlikni baholash;
 risklarni moliyalashtirish;
 natijalarni o'rganish va monitoring olib borish;
 monitoring ma'lumotlari asosida risklarni boshqarishda qo'shimcha chora- tadbirlarni qabul qilish.
Risklar barcha investitsiya loyihalari uchun xos hisoblanadi. Riskni bartaraf etish uni loyiha ishtirokchilari o'rtasida taqsimlash, daromad va yo'qotishlar, samaradorlikning pasayishi kabi holatlar bo'yicha risklar tahlilini olib borish orqali zaruriy choralar ko'rish bilan amalga oshiriladi.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, investitsion faoliyatni rivojlantirish, eng avvalo, mamlakatimizning bank-moliya tizimi faoliyatiga bog'liq bo'ladi. Shu bois jahon iqtisodiy inqirozi kuchayib borayotgan hozirgi sharoitda bank-moliya tizimi faoliyatini mustahkamlash va sifat jihatidan yaxshilash alohida muhim ahamiyat kasb etadi.
Investitsiyalarning qayerga yo'naltirilganini, qanday jarayonlarga biriktirilganini va ularning maqsadlari qanday ekanligini bilgan holdagina ularning mohiyatini anglash mumkin.
O’zbekistonda xorijiy investitsiyalarni milliy iqtisodiyotga jalb qilish tizimini yaratishga kirishildi. Bu borada bir qator qonunlar va Prezident farmonlari chiqarildi. 2019-yil 25-dekabrda O‘zbekiston Respublikasi prezidenti tomoni" Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida "gi qonun va farmonlari shular jumlasidandir. Bu qonun va farmonlar ma’lum ma’noda xorijiy investitsiyalarni jalb etishning huquqiy asosini tashkil etadi.