Mavzu: O‘zbekistonda tijorat banklarining muammoli kreditlari va ularni kamaytirish yo‘llari

4. Muammoli kreditlarni bartaraf etishning xorijiy tajribalari va uni O’zbekiston iqtisodiyotiga tadbiqi.
Banklarning muammoli kreditlarini restrukturizatsiya qilish masalalari dolzarb. Jahonning ko'p mamlakatlarida ishlamayotgan aktivlar muammosini yechish hamda bank sohasidagi inqirozni bartaraf etish uchun davlat banklardan muammoli aktivlarni sotib olgan. Bir qator mamlakatlarda hukumatlar tomonidan banklarning "yomon" aktivlari bilan maqsadli ishlash uchun maxsus korporatsiyalar tuzilgan.
Xalqaro amaliyotda muammoli aktivlarni boshqarishga asosan markazlashgan va markazlashmagan ikkita yondashuv qo'llaniladi. Birinchi yondashuv davlat tomonidan butun bank tizimining muammoli aktivlarini sotib olish va boshqarish bo'yicha maxsus korporatsiya tuzilishini ko'zda tutadi.
Markazlashmagan usulning mohiyati, bankning tarkibida yoki uning doirasidan tashqarida ishlamayotgan aktivlarni boshqarish bo'yicha tegishli tuzilmani tashkil etishdan iboratdir. U Shvetsiya va Polshada qo'llanilgan.
Yaponiyada va Shvetsiyada muammoli kreditlar bilan ishlashda ikkala usuldan ham foydalaniladi. Banklardan muammoli kreditlarni sotib olish jarayonini
Markaziy bank (Chili, Vengriya, Polshada) bilan bir qatorda, restrukturizatsiya qilish bo'yicha agentlik (Chexiya, AQSh, Meksika, Janubiy Koreya) ham amalga oshirilishi mumkin.
Muammoli kreditlarni sotib olish bahosi kreditlar balans qiymatining 3 % idan 100 foizigacha bo'lgan qismini tashkil etadi.
Muammoli kreditlarni boshqarish bo'yicha ikkita asosiy strategiya mavjud. Birinchi strategiyaning asosida aktivlarni kelgusida sifati tushishining budjetga salbiy ta'sirini kamaytirish maqsadida ularni kechiktirmagan holda sotish yotadi.
Ikkinchi yondashuv mohiyatiga ko'ra, ma'lum vaqt davomida korporatsiya muammoli kreditlar bilan ishlaydi va ularni qiymati maksimal darajaga yetganda, ularni asta sekin sotadi.
Aktivlarni boshqarish bo'yicha korporatsiyalarni amal qilish davri turlichadir. Chexiyadagi sog'lomlashtirish bo'yicha agentlik, Shvetsiyadagi banklarni qo'llab-quvvatlash agentligi 5 yil atrofida va AQShning tartibga solish bo'yicha trast kompaniyasi 6 yil atrofida ishlagan.
Janubiy Koreya va Tailandda yangi vakolatlarga ega bo'lgan aktivlarini boshqarish bo'yicha agentliklar bugungi kunda ham faoliyat ko'rsatmoqda. Kredit jarayoni ishtirokchilarining umumiy fikriga ko'ra, sudga murojat qilish, sudsiz bir qarorga kelishiga nisbatan ancha samarasiz. Sudga doir va sudsizhal qilinadigan choralarida muammoli qarzdordik bilan ishlashning bir necha asosiy yo'nalishlarini ajratish mumkin.
Ko'pchilik banklar kredit bo'yicha birlamchi to'lov amalga oshirilmaganda darhol o'zini ko'rsatmaydi. Mijozlar esa "qo'ng'iroq qilishmayapdi, yozishmayapdi, chamasi esdan chiqarishdi" - deya umid qiladi. Bu turli sabablarga ko'ra yuz beradi: hech qayerda muammoli qarzdor bilan ishlash uchun xodim ajratilmagan. Ikkinchi marta to'lov amalga oshirilmagandan keyin bankk a doir bo'lmagan ixtisoslashgan mutaxassislar harakatga tushadi. Qarzdor avvalgidek, o'zini bankda "unitishdi" deb hisoblaydi, aslida esa qarzni qaytarish jarayoni endigina harakat boshlaydi.
Bu bosqichda qarzdor bilan o'sha bankning xavfsizlik xizmati xodimlari ish olib boradilar. Ko'pchilik muammoli kreditlar deb e'lon qilingunga qadar, ya'ni birinchi kechikishdan 2-4 oy o'tib to'lanadi. Ko'pchilik odamlar o'z obro'lariga dog' tushishidan qo'rqadilar. Bu - bekorga emas. Chunki, bir qancha vaqtdan buyon qachondir, banklardan kredit olgan har bir Rossiyalik uchun kredit tarixi yuritilgan.
Qarzni to'lamaslik fakti bu hujjatda umrbod qoladi, buning oqibati esa kredit berishni rad etishga olib borishi mumkin. Har qanday holatda ham qarzlarni qaytarish bo'yicha xodimlar muammoli qarzdorlarga majburiyatni bajarmaslik uchun ular duch keladigan ko'ngilsizlar haqida gapirib beradilar. To'g'ri ishni sudgacha olib bormaslikka hamma ham rozi bo'lavermaydi. Bunday hollarda qarzdor bilan muomala ohangi tubdan o'zgaradi.
Bankning majburiy chora ko'ruvchi (kuch ishlatuvchi) bo'lishi vakillarini ogohlantiruvchi xatlari, telefon qo'ng'iroqlari, qo'shnilarinikiga, qarindoshlarinikiga va qarzdorning ishxonasiga shaxsan tashriflari-ta'sir etis choralarining qisqacha ro'yxati halos. Ko'pchilik holatlarda ruhiy bosim o'tkazish ish beradi.
Qonun bo'yicha bank qarzlarni tomonlarga berish, kollektor agentliklari bu qarzlarni qaytarilishini talab qilish huquqiga ega. Kollektorlik agentliklari ishlarining standart algoritmi quyidagilardan iborat: Kollektorlik markazining eng avval qiladigan ishi: mijozni SMS axborotlari bilan tanishtirish va qarzdorlarga qo'ng'iroq qilib chiqish.
Manzillar bo'yicha borish va qarzdorga shaxsan xabar qilish. Qarzdorlarni qidirish, qarzdor haqida qo'shimcha axborot yig'ish. Sudga ariza berish. Har qanday holatda ham kollektorlar huquq doirasida harakat qilishlari zarur. Kollektor qarzdorga bosim o'tkazish, unga qo'pollik qilish, jismoniy kuch ishlatish bilan taxdid qilish huquqiga ega emas.
Qarzni qaytarish jarayonida yakuniy bosqich kreditning, agar bor bo'lsa, garovni sotishni talab qilib, sudga murojat etishi hisoblanadi. Sud qarori bilan bankka garovi berilgan xonadon yoki mashina "kim oshdi" savdosida sotiladi. Biroq qarzdorga voqealarning bunday rivoji foydasiz. Tomonlar kelishuv bilan, agar qarzdorda pul masalasida muammo kelib chiqsa, u mulkini mustaqil ravishda bozor narxida sotishi mumkin.
Muddati o'tgan qarzlarni qaytarish ma'suliyati malakali yuristlardan tashkil topgan bankning qarzni to'latish xizmati zimmasiga yuklatildi. Muddati o'tgan kreditlarni qaytarish tizimi o'z ichiga bir necha bosqichni oladi. To'lov 10 kundan ortiq muddatga kechikkanda qarzdorga xat yoki SMS xabar yordamida to'lov kechikkani haqida yozma bildirish yuboriladi.
To'lov 30 kundan ortiq muddatga kechiksa, kredit to'lanmagan hisoblanadi. Bank qarzdorga to'lanmagan to'lov haqida telefon vositasida xabar qiladi. Ikkinchi bosqichda muddati o'tgan to'lovlar bo'yicha telefon qilib, qarzdorga hurmat va muloyim ohangda u bankka summa qarz ekanligi eslatiladi va bank tomonidan jarima sanksiyalari qo'llanilishi mumkinligi haqida ogohlantiradi. Sud orqali qarzni undirib olish mumkinligi bildiriladi. Bankning statistik ma'lumotlariga ko'ra, muddati o'tgan to'lovlarni qaytarishga yo'naltirilgan choralar nitijalariga ko'ra 13,5% kreditlar qaytarilgan.
Yuqorida tadqiq etilgan muammoli kreditlarni bartaraf etish bo'yicha jahon mamlakatlarining boy tarjibasini o'rganib chiqish Respublikamizda ham banklar kredit portfelida paydo bo'lgan muammoli kreditlarni bartaraf etishda foydalanish yaxshi samara berishi aniq.