Mavzu: Psixalogyani mustaqil fan sifatida shakilanishi

II BOB. Psixologiyaning mustaqil fan sifatida shakllanishiga zamin hozirlanishi
2.1. Psixologiyaning shakllanishi
XVII asr psixologlar ko'z o'ngida psixikaga bo'lgan qarashlaming tubdan o'zgarishi davri sifatida namoyon bo'ladi. Psixologik fikr taraqqiyotidagi yangi davrini “fanlar malikasi” bo'lib hisoblangan mexanika fani ta’sirida paydo bo'lgan konsepsiyalar ochib berdi. XVII asrga oid psixologik fikrlaming o'ziga xos tomonlari ochiq namoyon bo'ldi: a) tushuntirish uchun hech qanday ruhga muxtoj bo'lmagan tana-mexanik tizim haqidagi ta’limot; b) ichki kuzatish orqali o'z psixik holati haqida hamma narsani bilish mumkin bo'lgan individning ongi haqidagi ta’limot; d) inson faoliyatini unga foydali narsalar tomon yo'naltiruvchi yoki zararli narsalardan qaytaruvchi ehtiroslar (affektlar) haqidagi ta’limot; e) fiziologik va psixologik tomonlar o'rtasidagi munosabati haqidagi ta’limot.
Bu ta’limotlaming asosida fanning ulug' zahmatkashlari Rene Dekart (1598-1660), Benedikt Spinoza (1632-1677), Tomas Gobbs (1588-1679), Djon Lokk (1632-1704), Gotfrid Leybnits (1646-1716) kabilar turar edi. Fransuz matematigi, tabiatshunos va faylasufi Dekartning ismi bilan psixologiya tarixidagi g'oyat muhim bosqich boshlanadi. Aynan, u o'zining ong haqidagi ta’limoti bilan Aristotelning ruh haqidagi ta’limotidan psixika to'g'risidagi tushunchalaming ajralib chiqishi uchun asos yaratdi. U avtomat kabi mexanik ishlovchi organizm modelini tanlaydi va u bilan o'sha kunlargacha ruh bilan boshqariluvchi bo'lib hisoblangan tirik tanani uning ta’siridan “xolos etdi”.
SHu davrda Garve tomonidan qon aylanishining kashf qilinishi “organizm mexanik mashina” degan fikmi rivojlantirdi. Unda yurak qon o'tkazuvchi nasos bo'lib hisoblanadi va bu jarayonda ruhning hech qanday funksiyasi yo'q, deb ta’lim berildi. Dekartgacha barcha faoliyat jarayonlari, yerdagi hayot tashqarisidan energiya oluvchi maxsus agent ruh bilan boshqariladi, deb hisoblab kelindi. Ammo Dekartdan boshlab, tana mexanika qonunlariga asosan tuzilgan avto tizimdir, undagi organlarning ishlashi ham tananing faoliyati ham, boshqa tanalar bilan aloqasi ham, ruhga muhtoj emas, deb takidlandi. Lekin, bu bilan ruh “ishsiz” bo'lib qoldimi? Yo'q, Dekart ruhni hech narsaga bog'liq bo'lmagan oliy substansiyagacha ko'tardi. “Ruh ongning uzluksiz bo'lmagan hodisalari-fikrlaridan iborat” deb aytdi olim. Ruhning birdan bir asosiy belgisi uning fikrlashidir. Fikrlashdan to'xtash ruhning yo'q bo'lishiga olib keladi, deb hisoblaydi. Dekartning tana va ruh substansiyalarini o'zaro taqqoslashi shunga olib keladiki, Dekart tana o'z tabiatiga bo'linuvchi, ruh esa bo'linmas, shuning uchun u turli xil narsa degan xulosaga keldi. Dekart dualizmning ma’nosi shuki, tana va ruh mustaqil substansiyalardir. Ularning har qaysisi mavjud bo'lishi uchun o'zidan boshqa hech narsaga muhtoj emas. “Ruh butunlay mening tanamdan butunlay ayru bo'lib, u tanamsiz ham mavjud bo'la oladi”. “Bizdagi issiqlik va harakat fikrga bog'liq bo'lmagani uchun ular faqat tanamizga tegishlidir” deb yozadi Dekart. 45 Buni Dekart ruhsiz tanalar ham, masalan, olov issiqlikka ega bo'lishi va harakatlanishi bilan isbotlashga harakat qiladi. Dekartning fikricha, hayotni ruh bilan bog‘laganlar xato qiladilar.
Negaki “o‘lim hech qachon ruh tufayli sodir bo'Imaydi, balki tananing muhim qismidagi buzilishi tufayli ro‘y beradi” . Dekartga ko‘ra asoslarning asosi shubhlanishdir. Uning fikricha, hamma tabiiy va g ‘ayri tabiiy narsalardan shubhalanish kerak. Chunki shubhalanganda inson odatdagidan ko‘ra yaxshiroq fikrlaydi. Bunda Dekartning mashhur “Men fikrlayapman, bundan chiqdi mavjudman” aforizmini keltirish mumkin. 0 ‘zining asosiy fikrlarini Dekart “Aqlni boshqarish qoidalari”, “Ruhlar ehtiroslari”, “Odam haqida” nomli asarida bayon etdi. XVIII asrning eng yirik kashfiyotlari qatoriga refleks tushuncha-sining paydboiishini kiritish mumkin. Refleks tushunchasi Dekart fizikasida paydo bo'ldi. Agar Garvey o ‘z kashfiyoti bilan ruhni ichki a ’zolarini boshqaruvchisi sifatida inkor etgan bo‘!sa, Dekart ruhni tashqaridan ta’sir etish xususiyatidan mahrum qildi. U fanga fiziologiya va psixologiyada fundamental bo'lgan refleks tushunchasini (terminini emas) kiritdi. U davrda nerv tizimi to‘g ‘risidagi bilimlar ham oz edi. Dekart uni ingichka quvurchalar “trubkachalaf’dan iborat deb tasavvur qildi. Dekartning tasawurida go'yo shu trubkachalardan mayda engil havosimon zarralar harakatlanadi. Bu zarralami Dekart “hayvon ruhlari” deb nomladi. “Men ruh deb atagan narsalar kichiklik va tez harakatlanishdan boshqa hech qanday xususiyatga ega bo‘lniagan tanachalardan o ‘zga narsa emas. Bular qonning eng harakatchan zarralari bo‘lib, doim miya tomonidan harakatlanadi”, deb tushuntirmoqchi bo‘ldi Dekart. Uning refleks sxemasiga ko'ra, tashqi impuls nerv trubkachalari ichida joylashgan nerv “iplarining” uchiga tasir qilib, ular shu “ip” chiqqan miyaning qismini go‘yo arqonning bir uchi ikkinchisini harakatga keltirganidek qo‘zg‘atadi. U yerdan “hayvon ruhlari” nerv orqali tegishli muskulga o ‘tib, qisqarishga majbur qiladi. Shu tariqa harakat ro‘y beradi. SHuning uchun qaynoq buyum q o in i kuydirib tortib olishga majbur qiladi. Bunda xuddi yorug'lik nurining ko‘zgudan qaytganidek reaksiya sodir bo‘ladi. Xatti-harakatlaming reflektor tabiatni ruhga murojaat qilmay ochib bergan Dekart umid qiladiki, kelajakda ancha murakkab hodisalami ham u ta’riflab bergan fiziologiya mexanika qoidasiga ko‘ra tushuntirish mumkin bo'lar: “Masalan, it o'ljani ko'rgach, unga tashlanadi, lekin o ‘q ovozini eshitsa, albatta qochadi. Shunga qaramay ovga o'rgatilgan itlar o'ljani ko'rgach to'xtaydi. Aqlsiz hayvonlar miyasida shunday o'zgarish hosil qilib, ulami o'rgatish mumkin ekan, ehtimol odamga biror narsani o'rgatishda bundan ham yaxshiroq narsalarga erishsa bo‘lar”, deb taxmin qildi Dekart.
Bundan u shunday xulosa chiqardiki, “ruhning kuchi emas balki, mexanika qoidalari asosida ro‘y beruvchi tanadagi o'zgarishlar asosida inson avvalo o ‘z tabiatining, qolaversa tashqi olamning hukmdoriga aylanishi mumkin”. Dekartni fikricha, “Kuchli va oliyjanob odamlarning kayfiyati xotirjamlik onlarida ham, kulfatga ro'para boMganda ham o'zgarmaydi”. - Sen taqdiri azalni emas, avvalo o ‘zingni yengishga harakat qil. Dunyoni tartibga solishga urinma, eng avval o‘z istaklaringni boshqara bil. - O'zlikni anglashdan ko'ra sermahsulroq mashg'ulot yo'qdir. 46 Dekart (1596 - 1650). Farangistonlik faylasuf, riyozatchi, tibbiyotshunos olim va uslubiy nazariyotchi Rene Dekart Turen muzofotining Lae shaharchasida dvoryan oilasida dunyoga keldi. 1606-yilning bahorida otasi Dekartni La-Fleshdagi diniy kollejga o'qishga j o ‘natadi. 1618-yilda Dekart Gollandiyaga jo'naydi va o‘z xohishi bilan armiyaga yollanib, ispan - avstriya qo‘shinlariga qarshi kurashda ishtirok etadi. 1619-yildan boshlab Dekart falsafa bilan jiddiy shug'ullanishga kirishadi. 1625-yilda Dekart Parijga keladi va olimlar bilan tanishadi. Faylasuf bu yerda tarixda “odam jurnal” deb nom qoldirgan Mersen Maren bilan yaqin do‘st tutinadi. Rene Dekart tabiatan qiziqqon bo'lsada, bahs va tortishuvlar chog‘ida doimo o'zini munosib tuta bilgan. U birinchi bo‘lib, “Efir” atamasini va u haqidagi g ‘oyani fan olamiga olib kirdi. “Fikrlayapman, demak mavjudman”, - degan naqlni ham Dekart o‘ylab topgan. Shuningdek, u birinchi boiib, kamalakning paydo bo'lish sabablari va uning tabiatini tushuntirib berdi. Rene Dekart La-Flesh iezuitlar kollejida sxolastik falsafani o'rgandi. Unda kitobiy olimlikka shubha juda erta uyg'ondi, zotan uning fikricha, ko'pgina fanlarda ishonchli asos mavjud emas edi. Kitoblarni tashlab u sayohat qila boshladi. Garchi Dekart katolik bo‘lsa-da, ma’lum vaqt o'ttiz villik urush davrida protestantlar tarafida qatnashdi. Uning qiziqishlari doirasiga chavandozlik, musiqa, qilichbozlik va raqs kirar edi. 23 yoshida u Germaniyada yashashi chog‘ida o'z metodining asosiy g'oyalarini ta’rifladi.
Oradan o'n yil o'tib, u tinchlik va osoyishtalikda tadqikotlar bilan shug‘ullanish uchun Gollandiyaga ko'chib keldi. 1649-yilda u Stokgolmga qirolicha Kristina huzuriga tashrif buyurdi. SHvetsiya qishi Dekartga haddan tashqari og'irlik qildi, u betoblanib yotib qoldi va 1650-yilning fevralida vafot etdi. Uning asosiy asarlari jumlasiga "Metod haqida mulohazalar” va “Metafizik fikr-mulohazalar” kiradi. Boshqa asarlaridan “Falsafa asoslari” va “Aqlni boshqarish qoidalari”ni qa>d etish mumkin. “Metod haqida mulohazalar” fransuz tilida yozilgan dastlabki falsafiy asarlardan biri hisoblanadi. Dekart ham lotin. ham fransuz tilida ijod qilgan.
Dekartning birinchi opponenti bo'lib gollandiyalik faylasuf Barrux Spinoza chiqdi. Gegelning fikricha, B.Spinoza Dekart falsafasidagi dualizmni olib tashladi. Unga ko‘ra yagona va abadiy ajralmas xususiyatlarga ega bo'lgan substansiya - bu tabiat. Shuning uchun odamni substansivalar uchrashadigan “joy” sifatida Spinoza inkor etadi. Odam bir butun moddiy va ruhiy mavjudot deb biladi. O'zining eng mashhur psixologik asari “Etnika”da faylasuf dastlab substansiyalar masalasida to'xtaladi. Shu yerdanoq uning qarashlari Dekartning qarashlaridan uzoqlashadi. Dekartdan farqli ravishda Spinoza monestik ta'limotni ilgari surdi. Substansiya deganda Spinoza bizdan tashqarida joylashgan tabiatni tushunadi. Bu substansiya o'z navbatida bir qancha xususiyatlarga ega bo'lib, inson ularning faqat ikkitasi - tana va fikrni biladi. SHuning uchun ruh va tana bitta individualni. ya’ni fikrlaydigan tanani tashkil etadi. Alohida ruhiy substansiyaning borligini Spinoza inkor etadi, lekin materiya va tafakkur birligi muammosini oxirida ochib berolmadi. Substansiyalar ta’limoti asosida Spinoza insoning hissiy holatlari ko'proq affektlar masalasini yoritib berdi. O'zining affektlar haqidagi ta’limotida affektlarning paydo bo'lishi va ularning 47 tabiati: odamlarning affektlarga qulligi va affektlaming kuchi; inson ozodligi vji inson aqlining kuchi masalalari yuzasidan to‘xtaldi. Affektlami Spinoza tabiiy hodis;i deb biladi. Affektlar orasidan Spinoza 3 tasini aiohida ajratib ko'rsatadi: 1. Xohlash. 2. Qoniqish. 3. Qoniqmaslik. Qolgan barcha emotsiyalar shulardan paydo bo'ladi, deb hisoblaydi Spinoza. Spinoza affektlar butunlay inson irodasiga bog'liq va ularni to'liq boshqarish mumkin, degan fikrga qo'shilmaydi. Bu borada u affektlami inson ustid;; o'tkazadigan hukmronligi haqida fikr yuritadi. Barcha affektlar Spinozaning fikrichf insonni shunday holatga olib keladiki, bunda u o'z-o'zini boshqara olmaydi Tasodiflarga qaram bo'lib, aniqlik ko'z oldida, noaniqlik tomon boradi, ozodlik esc affektlarga ergashishda emas, balki ularni aqlga bo'ysundirishdir. Spinozaning fikricha. qalblarni qurol bilan emas, mehr- muhabbat va oliyjanoblik vositasida zabt etish mumkin.