Mavzu: Samarqandda sarbadorlar harakati. Amir Temurning siyosiy faoliyatining boshlanishi

Samarqandda sarbadorlar harakati.
Tug‘luq Temur o‘limidan so‘ng, 1363 yilda Movarounnahr tuprog‘idan haydalgan mo‘g‘ul xoni Ilyosxo‘ja (1363-1365) yangidan katta lashkar bilan avvalgi mulklarini egallab olish maqsadida Movarounnahr tomon harakat qila boshlaydi. Mo‘g‘ul xoni ayniqsa o‘zining raqiblariga nisbatan qahrli kayfiyatda ekanligi ma’lum edi. 1362 yil oxirlari – 1363 yil davomida Temur va Amir Husayn Amudaryoning so‘l sohilida o‘rnashib, shu yerdan mo‘g‘ullarga qo‘qqisdan tez-tez zarbalar uyushtira boshlaydilar. Bu zarbalar bois ular Termiz, Kesh, Xuzorga qadar yetib bordilar. Ta’kidlash joizki, 1363-1364 yillarda Temur va Amir Husayn qo‘shinlari mo‘g‘ullar ustidan uch marotaba g‘olib bo‘lishga muvaffaq bo‘lishdi. Temurning harbiy mahorati tufayli 200 ta otliq bilan Kesh shahrini olishga ham muvaffaq bo‘lindi. Uchinchi jang 1364 yili Keshdagi Toshariq degan joyda bo‘lib, natijada mo‘g‘ullar butkul tor-mor etildilar, ularning amirlari Bekchik, Iskandar o‘g‘lon, Hamid, Yusufxo‘jalar asirga olindilar. Mo‘g‘ullar qo‘shini o‘z navbatida Sirdaryo ortiga haydab yuborildi. O‘zaro kelishuvga muvofiq Husayn Jizzaxga, Temur Toshkentga kelib janglardan olingan jarohatlarni davolatdilar. So‘ngra ular Samarqandga kelib, an’anaga muvofiq Chig‘atoy xonlari avlodidan bo‘lmish Kobulshoh ibn Durji ibn Ilchigidoy ibn Duvaxonni Chig‘atoy ulusi xoni sifatida taxtga o‘tkazdilar. Bu vaqtda Ilyosxo‘ja Movarounnahrga o‘z yurishini boshlaydi. Bir tomondan Amir Husayn va Temur, ikkinchi tomondan mo‘g‘ullar o‘rtasidagi hal qiluvchi jang 1365 yil 22 may kuni erta tongda Chinoz va Toshkent oralig‘idagi bir maydonda bo‘lib o‘tdi. Jangda Temur mo‘g‘ullarning o‘ng qanoti ustidan g‘alaba qozonay deb turgan vaqtda Amir Husayn qat’iyatsizlik qilib, vaqtida harakat ko‘rsatmadi. Uni ustiga qattiq jala quyib, yer balchiqqa aylandi, otlar tizzasiga qadar loyga botib keta boshladi. Temur jangni davom ettirsada, lekin Husayn chekinishni lozim deb topdi. Tarixga bu jang “Loy jangi” nomi ostida kirdi. Qayta urinish behuda ekanligini anglab etgan Temur jang maydonini tark etib, qolgan-qutgan askarlari bilan Samarqand tomonga qaytib ketib, so‘ngra Keshga yo‘l oldi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, bu paytda Movarounnahrning bosh amiri Husayn edi. Biror qarorga kelish esa uning irodasiga bog‘liq bo‘lgan. Shu sababli Temur ham uning ko‘rsatmasi bilan, ko‘p hollarda Husaynning roziligi bilan ish tutishga majbur bo‘lgan. Samarqand shahri, qolaversa, butun Movarounnahr o‘z holiga tashlab qo‘yildi. Mo‘g‘ul xoni changalidan qutulish samarqandliklarning o‘ziga bog‘liq bo‘lib qoldi. Bunday sharoitda Samarqand mudofaasini sarbadorlar o‘z qo‘llariga oldilar. Sarbadorlar harakati XIV asrning 30-yillarida Eronda ijtimoiy-siyosiy harakat sifatida paydo bo‘lib, 50-60-yillarda Movarounnahrga ham yoyildi. Sarbadorlar mo‘g‘ullar zulmidan ozod bo‘lish yo‘lida o‘zlarini qurbon qilishga tayyor edilar. Harakat qatnashchilarining asosiy maqsadi mo‘g‘ul istilochilari va zulm o‘tkazuvchi mahalliy qatlamlarga qarshi kurash bulgan. Xurosondagi singari Samarqandda ham bu harakat qatnashchilarning ijtimoiy tarkibi har xil edi. Hunarmandlar, do‘kondorlar, ayrim madrasa mudarrislari va talabalar mazkur harakatning faol ishtirokchilariga aylanadilar. Ilyosxo‘ja to‘g‘ridan-to‘g‘ri Samarqand tomon yo‘l oldi. Shahar jome masjidiga yig‘ilgan aholi oldida sarbadorlarning bo‘lajak rahbarlaridan biri bo‘lgan, madrasa mudarrisi Mavlonozoda so‘z olib, shaharning har bir a’zosidan katta miqdorda soliq va to‘lov yig‘ib, uni o‘z bilganicha sarf etib yurgan hukmdorning shaharni o‘z holiga tashlab qo‘yganligini uqtirib o‘tadi. Mudofaa rahbarligiga Mavlonozoda qatoriga Xo‘rdak Buxoriy va Abu Bakr Kalaviy ham qo‘shildilar. Mudofaa tashkil etilganligidan xabarsiz bo‘lgan mo‘g‘ullar hukmdorsiz shaharni himoyasiz deb o‘ylashardi. Ularning asosiy qo‘shinlari shaharga kiraverishdagi bosh ko‘chadan hujum qildilar. Xavf-xatardan shubhasi bo‘lmagan bosqinchilar Mavlonozoda kamonchilari bilan pistirmada turgan joyga yaqinlashganlarida to‘satdan kamon o‘qlariga duch keldilar. Shahar mudofaachilari mo‘g‘ullarga uch tarafdan hujum qildilar. Birinchi hamladayoq “shaharni egallaymiz”, deb o‘ylab bostirib kirgan mo‘g‘ullar katta talofat ko‘rib orqaga chekinishga majbur bo‘ldilar. Samarqandliklar ishlab chiqqan harbiy rejasi puxta bo‘lib, u va o‘z samarasini berdi. Mo‘g‘ullarning bir necha hujum samarasiz tugagach, mo‘g‘ullar shahar atrofini qurshab olib, uzoq vaqt davomida qamal qilish rejasini o‘ylab chiqdilar. Shunday paytda lashkar safida yuqumli kasallik tarqaldi. Bu kasallikni ot vabosi (o‘lati) deb atashardi. O‘lat oqibatida Ilyosxo‘ja qo‘shinlariga tegishli otlarning katta qismi qirilib ketdi. Ilyosxo‘ja kata yo‘qotishlar bilan dastlab Samarqandni, keyin esa Movarounnahrni tashlab ketishga majbur bo‘ldi. Shu paytda Keshda bo‘lgan Temur bu xabarni Amudaryo bo‘ylarida turgan Amir Husaynga yetkazdi. 1366 yilning bahorida ular Samarqandga etib keldib, sarbadorlar rahbarlarini o‘z huzurlariga chorladilar. Uchrashuv Samarqanddagi Konigil degan joyda bo‘ldi. Bu yerda sarbadorlarning rahbarlari bilan kelishmovchilik yuz berib, ular qatl etildilar. Temurning iltimosi bilan faqat Mavlonozoda omon qoldirilib, u Xurosonga jo‘natilindi. Sarbadorlar harakati bostirilgandan so‘ng, Amir Husayn va Temur o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashdi.