Mavzu: Shaxsning hissiy-irodaviy sohasi hissiyot haqida umumiy tushuncha iroda haqida umumiy tushuncha

Differensial hissiyotlar shkalasi
Differensial his-tuyg'ular shkalasi K. Izard tomonidan o'z nazariyasiga ilova sifatida ishlab chiqilgan va muayyan sharoitlarda etakchi hissiy holatni tashxislash uchun ishlatiladi. Ushbu texnikada 10ta asosiy his-tuyg'ularning har biri hissiy tajribalarning soyalarini tavsiflovchi uchta turli sifatlar bilan ifodalanadi.

Irodaning tadqiqoti uzoq tarixga ega bo’lib, u inson ongining mohiyatini kashf qilishdan boshlanib, muayyan bilimlar to’planishi tufayli shaxsning irodasi tabiatini tushunishga ilmiy yondashuv vujudga kelgan davrgacha bo’lgan tarixiy yo’lni bosib o’tgan.

Arastu o’z davrida irodani jon haqidagi fanning muhim tushunchasi deb e'tirof etgan. Uning fikricha, iroda inson xulq-atvorini o’zgartirishini boshqarish imkoniyatiga ega bo’lgan omil hisoblanadi.
Gumanitar yo’nalish, ya'ni inson muammolariga e'tiborning ortishi bilan o’z-o’zidan irodani o’rganish ham dolzarb masalaga aylanib bormoqda. XVIII-XIX asrlarda bu muammo eng markaziy psixologik tadqiqot masalalaridan biri edi. Biroq psixologiya fanida XX asr boshlarida ro’y bergan inqiroz tufayli u ikkinchi rejaga o’tib qoldi, uni mutlaqo inkor etish mumkin emas.
XVII asrdayoq Gobbs va Spinozalar ta'kidlab o’tganlaridek, faollik manbaini bemahsul sohaning paydo bo’lishi, deb tushuntirish mumkin emas, chunki uning shaxsiy kuch-quvvatini hissiy intilish bilan uzviylikda qarash lozim. Spinozaning fikricha, iroda bilan aql aynan bir narsadir. Unga bunday yondashish irodaning ilmiy nuqtai nazardan tushuntirishni shakllantirgan bo’lsa, ikkinchi bir tomondan u mustaqil substansiya sifatida tan olindi. V.Vundtning mulohazasicha, irodaning negizida appersepsiya aktining sub'ekti tomonidan ichki faollik uniki ekanligini his etish yotadi. Uning bu konsepsiyasi emosional yoki affektiv nom bilan psixologiya faniga kirib keldi. U.Djeymsning tan olishicha, irodaviy harakatlar boshqa ruhiy jarayonlarga qorishtirib bo’lmaydigan birlamchi xususiyatga egadirlar. Har qanday g’oya dastlab dinamik tendensiyaga ega bo’lganligi tufayli irodaviy aktning vazifasi diqqat yordami bilan bir g’oyaning boshqasi ustidan ustuvorligini ta'minlashdan iboratdir.
Etarli darajada qat'iy fikr qaror topganligi, iroda - bu insonning qo’yilgan maqsadlariga erishish uchun qilgan faolligidir. Iroda tushunchasi mohiyatiga inson tomonidan maqsad g’o’ya olish kabi shaxsiy gavdasini va xulqini idora qilish ham kiritiladi. I.V.Selivanov irodani tadqiq etish negizidan kelib chiqqan holda ayrim xulosalarni chiqaradi:
a) iroda-bu shaxsning o’z faoliyatini va olamdagi o’zini-o’zi boshqarish shakllarini anglashning tavsifidir;
b) iroda-inson yaxlit ongining bir tomoni hisoblanib, u ongning barcha shakl va bosqichlariga taalluqlidir;
v) iroda-bu amaliy ong, o’zgaruvchi va qayta quriluvchi olam, shaxsning o’zini ongli idora qilishlikdir;
g) iroda-bu shaxsning hissiyoti va aql-zakovati bilan bog’liq bo’lgan xususiyatidir, ammo qaysidir harakatining motivi, turtkisi hisoblanadi.
V.I.Selivanov irodaning psixologik jabhalarini yorita yotib, u shunday g’oyani ilgari suradi, insonning ongini jarayonlar, holatlar, xislatlarni o’zida mujassamlashtiruvchi yaxlit tizim sifatida tasavvur qilish mumkin. Shaxsning u yoki bu ongli harakati o’zining tuzilishiga ko’ra bir davrning o’zida ham aqliy, ham hissiy, ham irodaviy hisoblanadi.
P.M.Yakobson bo’lsa, irodaning muhim sifatlari sifatida mustaqillik, qat'iylik, tirishqoqlik o’zini uddalashni ko’rsatadi. Insonda namoyon bo’ladigan irodaviy sifatlar sarasiga A.I.Shcherbakov quyidagilarni kiritadi: sobitqadamlik va tashabbuskorlik, tashkillashganlik va intizomlilik, urinchoqlik va qat'iyatlilik, chidamlilik va o’zini uddalashlik, botirlik va jasoratlilik.
Iroda borasidagi tadqiqotlarda "ishonch" atamasi qo’llanilishi kamdan-kam hollarda qo’llaniladi. Shunga qaramasdan ishonch, iroda sifati tariqasida tadqiq etilishga haqlidir. Buning uchun A.I.Shcherbakov tomonidan quyidagicha tadqiqot ishi amalga oshirilgan. Tadqiqotchining ta'kidlashicha, bir talabaga qisqa vaqt (fursat) ichida insititutni tugatish taklif qilingan, lekin sinaluvchi bu ishni uddasidan chiqa olmaslikni oshkora bildirgan. Shundan so’ng tadqiqotchi talabada o’z kuchiga ishonch uyg’otishni maqsad qilib qo’ygan va unda irodaviy zo’r berish, qiyinchiliklarni yengish vositalarini shakllantirgan. Buning natijasida talaba o’z maqsadiga erishishga musharraf bo’lgan. Xuddi shu bois hozirgi zamon psixologiyasining irodaga oid nazariyasi zaifligi tufayli irodaviy sifatlarni tasniflashning asosiy tamoyili ishlab chiqilmagandir.

XULOSA
Hozirgi vaqtda irodani psixologik o'rganish turli xil ilmiy yo'nalishlarga bo'linadi: xulq-atvorga yo'naltirilgan fanda xulq-atvorning tegishli shakllari o'rganiladi, motivatsiya psixologiyasida, shaxs ichidagi nizolar va ularni bartaraf etish yo'llari diqqat markazida, shaxsiyat psixologiyasida asosiy e'tibor. shaxsning tegishli irodaviy xususiyatlarini aniqlash va o'rganishdan iborat. Inson xulq-atvorini o'z-o'zini tartibga solish psixologiyasi iroda haqidagi tadqiqotlar bilan ham shug'ullanadi. Boshqacha aytganda, psixologiya tarixining so‘nggi davrida bu tadqiqotlar to‘xtab qolmadi, faqat o‘zining avvalgi birligi, terminologik aniqligi va bir ma’noliligini yo‘qotdi. Shu bilan birga, ular yangi tushunchalar, nazariyalar va usullarni qo'llash orqali mavzu bo'yicha kengaytirilgan va chuqurlashgan. Hozirgi vaqtda ko'plab olimlar iroda haqidagi ta'limotni yaxlit ta'limot sifatida qayta tiklash, unga integrallik xarakterini berish uchun harakat qilmoqdalar.
Ushbu muammoga jiddiy e'tibor qaratadigan Rus olimlardan biri
V.A. Ivannikov irodani psixologik tadqiq qilish taqdirini inson xatti-harakatlarining bir-biri bilan kelishish qiyin bo'lgan ikkita tushunchasi: reaktiv va faol kurash bilan bog'laydi. Birinchisiga ko'ra, insonning barcha xulq-atvori, asosan, turli xil ichki va tashqi ogohlantirishlarga reaktsiya bo'lib, uni ilmiy o'rganish vazifasi bu qo'zg'atuvchilarni topish, ularning reaktsiyalar bilan bog'liqligini aniqlashdir. Inson xatti-harakatlarini bunday talqin qilish uchun iroda tushunchasi kerak emas.
Irodaning psixologik tadqiqotlarini rad etish va ularni qisqartirishda, xulq-atvorning reaktiv kontseptsiyasini yagona qabul qilinadigan ilmiy ta'limot sifatida tasdiqlashda refleks xatti-harakatlarini o'rganish ma'lum bir salbiy rol o'ynadi: shartsiz reflekslar va shartli (operant bo'lmagan) konditsioner. An'anaviy ma'noda refleks har doim qandaydir stimulga reaktsiya sifatida qaralgan. Xulq-atvorni reaktsiya sifatida tushunish shundan kelib chiqadi.
Irodaviy tartibga solish funktsiyasi tegishli faoliyat samaradorligini oshirishdan iborat bo'lib, irodaviy harakat insonning ixtiyoriy harakatlar yordamida tashqi va ichki to'siqlarni engib o'tishga qaratilgan ongli, maqsadli harakati sifatida namoyon bo'ladi1. Shaxs darajasida iroda iroda, quvvat, matonat, chidamlilik kabi xususiyatlarda namoyon bo'ladi.Ularni shaxsning birlamchi yoki asosiy, irodaviy sifatlari deb hisoblash mumkin. Bunday fazilatlar yuqorida tavsiflangan barcha yoki ko'p xususiyatlar bilan tavsiflangan xatti-harakatni belgilaydi. Kuchli irodali odam qat'iyati, jasorati, o'zini tuta bilishi, o'ziga ishonchi bilan ajralib turadi. Bunday sifatlar odatda ontogenezda yuqorida qayd etilgan xususiyatlar guruhiga qaraganda biroz kechroq rivojlanadi. Hayotda ular xarakter bilan birlikda namoyon bo'ladi, shuning uchun ularni nafaqat ixtiyoriy, balki xarakterli sifatida ham ko'rib chiqish mumkin. Keling, bu fazilatlarni ikkinchi darajali deb ataymiz.
Nihoyat, insonning irodasini aks ettiruvchi, uning axloqiy-qiymatli yo`nalishlari bilan bir vaqtda bog`langan sifatlarning uchinchi guruhi ham mavjud. Bu mas'uliyat, intizom, printsiplarga rioya qilish, majburiyat. Uchinchi darajali sifatlar deb ataladigan bir xil guruhga shaxsning irodasi va uning mehnatga munosabati bir vaqtning o'zida ta'sir ko'rsatadigan fazilatlarni kiritish mumkin: samaradorlik, tashabbus. Bunday shaxsiy xususiyatlar odatda faqat o'smirlik davrida shakllanadi.
Irodaviy tartibga solish inson uzoq vaqt davomida o'ylayotgan ob'ektni ong sohasida ushlab turish, diqqatni unga qaratish uchun zarurdir. Iroda deyarli barcha asosiy psixik funktsiyalarni: sezgilar, idrok etish, tasavvur qilish, xotira, fikrlash va nutqni tartibga solishda ishtirok etadi. Ushbu kognitiv jarayonlarning eng pastdan eng yuqori darajaga qadar rivojlanishi inson tomonidan ularni ixtiyoriy nazorat qilishni anglatadi.
Men mazkur kurs ishini yozishda ikki xil metodikadan foydalandim.
Bolalarning hissiy-irodaviy sohasi darajasini aniqlash uchun quyidagi usullar tanlandi: “Labirint” usuli (N.I.Ozeretskiy)
O’spirinlarda Lilian Glassning “Insonlarni bilish ko’nikmasini aniqlash metodikasi” nomli test oldim.
Mazkur metodikalar va natijalari ilova qilindi.