Mavzu. Siyosatshunoslik fani predmeti, maqsad va vazifalari

Proporsional (partiyaviy ro‘yxatlar) tizim G‘arbiy Evropadagi aksariyat mamlakatlarda, shuningdek, Isroilda keng qo‘llaniladi. Uning asosiy mohiyati shundaki, dastlab partiyalar nomzodlarning umummilliy yoki hududiy ro‘yhatini tuzadilar, saylovchilarning har biri esa o‘z partiyalari foydasiga ovoz beradi. So‘ngra esa nomzodlar mazkur partiyalarga berilgan ovozlarning umumiy soniga proporsional ravishda saylanadilar. Parlamentda vakillikka sazovor bo‘lish uchun partiyalar har safar ko‘pchilik ovozlarga ega bo‘lishlari talab etiladi.
Proporsional tizimning asosiy kamchiligi shundaki, elektorat nomzodlarni tanlash jarayoniga ta’sir ko‘rsata olmaydi, saylangan vakillar esa, o‘zlarini saylovchilar oldida emas, ko‘proq o‘z partiyalari oldida mas’ul, deb biladilar. Biroq proporsional tizim siyosiy partiyalarni faollikka undaydi; saylovchilar e’tiboriga nomzodlarning mutanosiblashgan va saralangan ro‘yxatini taqdim etishga da’vat etadi. Bu esa partiyalararo raqobatni nihoyatda kuchayishiga olib keladi.
Masalan, Germaniyada aralash tizim – majoritar va proporsional saylov kombinatsiyalari qo‘llaniladi. Nemis saylovchisi ikki ovozga ega: birinchi ovozni u o‘z saylov okrugidan nomzodlarning biriga bersa, ikkinchi ovozni partiyaviy ro‘yxat asosida o‘ziga ma’qul bo‘lgan partiyaga beradi. Birinchi ovoz muayyan nomzodga berilsa, ikkinchi ovoz siyosiy partiyaga beriladi. Shu tariqa Parlament deputatlarining yarmi yakka tartibda, qolgan yarmi esa paryativiy ro‘yxat asosida saylanadi.
Ma’lumki, XX asrda Germaniya demokratik jamiyatga tomon nihoyatda qiyin bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tdi. Ayniqsa, ikkinchi jahon urushidan so‘ng mamlakat totalitar va antiliberal mafkuradan voz kechib, demokratik va gumanistik qadriyatlarni mustahkam qaror toptirishi kerak edi. Bu vazifalarni bajarishda va mamlakatda siyosiy madaniyatni shakllantirishda nemis Bundestagining roli beqiyos bo‘ldi. Germaniyada Parlament Respublikasi shaklidagi liberal-demokratik davlat bunyod etildi va unda barcha fuqarolarning erkinliklari, qonun ustuvorligi, hokimiyatlar bo‘linishi, siyosiy qarorlar chiqarish jarayonida xalq ommasining ishtiroki ta’minlangan huquqiy-demokratik davlat bunyod etildi.
Proporsional saylovlarning afzalliklaridan yana biri oraliq saylovlarning o‘tkazilmasligida namoyon bo‘ladi. Masalan, Germaniyada qo‘shimcha saylovlar o‘tkazilmaydi. Bundestagdan ketgan deputat o‘rniga partiyaviy ro‘yxatda undan keyin turuvchi kishi deputat bo‘ladi. Bundestag saylovlari oralig‘ida landtaglar (mahalliy qonunchilik organlari)ga saylovlari o‘tkazilishi natijasida siyosiy partiyalarning faolligi saqlab qolinadi.
Agar Germaniya parlamentarizmini vakillik demokratiyasining boshqa modellari bilan solishtiradigan bo‘lsak, uning aralash shaklga ega ekanligini ko‘ramiz. Nemis bundestagi AQSH Kongressiga o‘xshab hukumat boshlig‘idan mustaqil emas, ayni paytda xuddi Buyuk Britaniya vakillar palatasiga o‘xshab hukumatga tobe’ ham emas. AQSH Kongressi nihoyatda ishchan bo‘lib, mamlakat siyosatni ishlab chiqish va qonunlar qabul qilish bilan faol shug‘ullansa, Buyuk Britaniya vakillar palatasi aksincha, hukumat siyosatini «muhrlovchi insturment», saylovchilar nazdida esa muhim masalalar bo‘yicha bahs yuritayotgan «notiq parlament» sifatida e’tirof etiladi. Germaniya bundestagi ana shu har ikkala modelning aralashmasidan tashkil topgan, deyish mumkin.
Hozirgi davrda majoritar va proporsional tizimdan tashqari yana bir qator saylov turlari qo‘laniladiki, ularda yuqoridagi ikki tizimning u yoki bu unsurlari namoyon bo‘ladi. Masalan, so‘nggi yillarda bir qator xalqaro tashkilotlarda konsensus saylov turi qo‘laniladi. Uning asosiy mohiyati shundaki, saylovchi biror-bir alohida nomzod uchun emas, balki nomzodlarning barchasiga 5 ballik tizim aosida baho qo‘yib chiqadi. CHunonchi, prezidentlik lavozimiga 4 nafar nomzod ko‘rsatilgan bo‘lsa, saylovchi nomzodlarning 1-siga 5 ball, 2-siga 4 ball, 3-siga 3 ball, va 4-siga 2 ball baho qo‘yadi. Ovoz berish tugagandan so‘ng ovozlar hisoblab chiqiladi va g‘olib aniqlanadi.
Saylov tizimi jamiyatning siyosiy tizimi bilan bevosita chambarchas bog‘liqdir. Amaldagi siyosiy tizim u yoki bu saylov tizimining qabul qilinishida katta rol o‘ynaydi. o‘z navbatida saylov tizimi ham siyosiy tizimdagi o‘zgarishlarning mohiyatiga katta ta’sir o‘tkazadi.
Saylovlarni tashkil qilish bilan bog‘liq jarayon juda murakkab bo‘lib, u bir necha bosqichlardan iboratdir. Ular quyidagilar:
1) Tayyorgarlik bosqichi
2). Nomzodlarni ilgari surish, ularni ro‘yxatga olish bosqichi
3). Tashviqot-targ‘ibot kampaniyasi
4). Ovoz berish va saylov natijalarini e’lon qilish bosqichi
Har bir bosqich o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Jumladan, tayyorgarlik bosqichida partiyalar ro‘yhatga olinadi; bo‘lajak saylovlar to‘grisida xalqqa axborot beriladi; xalqning saylovlar to‘grisidagi elektoral savodxonligi oshiriladi; ovoz berish huquqiga ega bo‘lgan fuqarolar ro‘yxatga olinadi; mustaqil va odil saylov komissiyasi tashkil qilinadi; saylov jarayonining haqqoniyligini nazorat qiluvchi tegishli huquq idoralari tashkil qilinadi yoki tayyor holga keltiriladi va h.k.