Мавзу: Сон. Соннинг лексик-грамматик хусусиятлари. Соннинг маъно турлари режа

Соннинг маъно турлари

• 
  Сон маъно жиҳатдан ва грамматик хусусиятларга кўра икки гуруҳга бўлинади: саноқ сонлар ва тартиб сонлар.
  
• 
  Саноқ сон маъно хусусиятларига кўра қуйидаги турларга бўлинади:
  
• 
  1) миқдор сон;
  
• 
  2) дона сон;
  
• 
  3) чама сон;
  
• 
  4) жамловчи сон;
  
• 
  5) тақсим сон.
  

Сон таҳлили намунаси

• 
  1. Сўроғи.
  
• 
  2. Бутун Ёки касрлиги.
  
• 
  3. Маъно тури.
  
• 
  4. Ҳисоб сўзи бор-Ёъқлиги.
  
• 
  5. Отлашган Ёки отлашмаганлиги.
  
• 
  6. Тузилиш тури.
  
• 
  7. Гапдаги синтактик вазифаси.
  

Бир сонининг ўзига хос грамматик хусусиятлари

• 
  1. Илгари тилга олинмаган предмет номини ифодалайдиган от олдида келиб, гумон ноаниқлик маъносини ифодалайди: Мақсуд ака Ойбек икковимизга кула-кула бир воқеани айтиб берган эди.
  
• 
  2. Бир сони феъл, от, сифат, равиш олдида келиб, кучайтирув равиши (жуда, ғоят) ва кучайтирув юкламаси (ҳатто) каби маънони кучайтиришга хизмат қилади: Бир чиройли, бир ёқимли шамол турди (С.Аҳмад).
  
• 
  3. Бир сони сифатловчи-сифатланмиш орасида келганда ҳам маънони кучайтиради: Гулнор учун улуғ бир бахт шу учрашув бўлди (А.Қ.) Жувон асабий бир ҳаракат билан рўмолини олиб ўради (А.Қ.).
  

4. Айирув чегаралов юкламалари (-гина, фақат) вазифасини бажариб, айириш, чегаралаш каби маъноларни ифодалайди: Камтарлик ҳам бир хислат («Тафаккур гулшани»). Менинг ишончим бир сенсан. Бунда бир сўзи –гина, фақат вазифасини бажарган.

• 
  4. Айирув чегаралов юкламалари (-гина, фақат) вазифасини бажариб, айириш, чегаралаш каби маъноларни ифодалайди: Камтарлик ҳам бир хислат («Тафаккур гулшани»). Менинг ишончим бир сенсан. Бунда бир сўзи –гина, фақат вазифасини бажарган.
  
• 
  5. Боғловчи вазифасида келиб, уюшиқ гап бўлакларини Ёки қўшма гап қисмларини боғлашга хизмат қилади: Бир каттанинг гапига кир, бир кичикнинг (Мақол).
  
• 
  6. Бир сони ўзи боғланиб келган сўз билан «ҳеч ким», «ҳеч қандай» олмошлар маъносида келади: Кунлик нормасини бажармаган бир киши қолмади.
  
• 
  7. Кесим вазифасини бажариб келганда, бирдамлик, ўхшашлик, умумийлик маъносини ифодалайди: Кемага тушганнинг жони бир (Мақол). Одамнинг тили билан дили бир бўлсин.