Mavzu. Suvda erimaydigan bo‘yovchi moddalar bilan bo‘yash Reja

Suvda qisman eruvchi bo‘yovchi moddalar bilan gidrofob tolali 
materiallarni bo‘yash 
 
Dispers bo’yovchi moddalar. Dispers bo’yovchi moddalar oddiy, 
diazotirlanuvchilar va metalkomplekslilar guruhlariga bo’linadi. Turli dispers
bo’yovchilarning suvda eruvchanligi 60-100
0
C da 0,1 - 150 mg/dm
3
ni 
tashkil qiladi. Shu sababli ular suvda monomolekulyar holatdan tortib turli 
o’lchamdagi zarrachalar va qattiq (pridon) fazagacha bo’ladi. Bu holatlarning 
nisbati dispers bo’yovchi moddaning fizik xususiyatlariga - disperslik darajasiga 
bog’liq. Boshqa barcha bo’yash sharoiti bir xil bo’lgan holda disperslik darajasi 

---

qanchalik katta bo’lsa, (zarralar o’lchami 1-2 mkm oshmasligi lozim) shuncha to’q 
va ravon ranglar hosil qilish mumkin. 
Dispers bo’yovchilar atsetat, poliamid va poliefir, ya’ni termoplastik tolalar 
uchun qo’llanilgani sababli bo’yash va gul bosishda ularni shishalanish 
temperaturasidan 40-50
0
C yuqorida ishlov beriladi. Dispers bo’yovchi moddalar 
bilan bo’yashning quyidagi texnologik sxemalari ma’lum: suvli dispersiyada, 
organik erituvchili eritmada, ikki fazali kolloid (koatservat) sistemada, termik 
usulda, azeotrop bug’li sharoitda. 
Suvli dispersiyada bo’yash eng ko’p qo’llaniladi va amalda asosan uzlukli 
usulda amalga oshiriladi. Turli o’lchamli zarrachalar muvozanatda bo’lgan dispers 
bo’yovchi suspenziyasiga bo’yaladigan to’qima material tushirilganda va 
shishalanish temperaturasidan yuqori isitilgan bo’lsa, tolaga moyillik namoyon 
qiluvchi monomolekulyar holatdagi bo’yovchi uning yuzasiga sorblana boshlaydi 
va erkin hajm mexanizmi bilan uning ichiga diffuziyalanadi. Suspenziyadagi 
muvozanat tiklanguncha, kattaroq zarrachalar parchalanib monomolekulalar hosil 
bo’ladi. Tashqi polidispers sistemadagi muvozanatning buzilishi va qayta tiklanishi 
tola bo’yovchi bilan to’yinguncha davom etadi. Tola suvli dispersiyaga nisbatan 
tola molekulyar filtr va faol dispergator bo’lib hizmat qiladi. Bo’yash jarayonini 
jadallatish dispers bo’yovchi eruvchanligini va uning tola ichiga diffuziya tezligini 
oshirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Dispers bo’yovchilarni tolaga 
bog’lanishining ikki nazariyasi ma’lum: eritmali va sorbsion. Eritmali nazariyada 
tola bo’yovchi uchun yaxshi va qattiq erituvchi hisoblanadi. Oxirgi yillardagi 
izlanishlar natijasida sorbsion nazariya ko’proq targ’ibot qilinmoqda. Bunda 
dispers bo’yovchi molekulalari tola qutbli -polyar) guruhlariga sorblanadi: atsetil –
OCOCH
3
; amid - CONH-; efir - COOC - guruhlarga qutbli (polyar) va - 
OH, - NHR guruhlarga vodorod bog’lanish bilan bog’lanadi. 
Atsetat, triatsetat va poliamid tolalar suvli dispersiyada 100
0
C gacha 
temperaturada, atsetat tolalar 80
0
C gacha, triatsetat va poliamid tolalar 100
0
C va 
undan yuqori temperaturagacha sekin-asta ko’tarilgan holda 2-3 soat davomida 
bo’yaladi. 
Bo’yash eritmasi bo’yovchi va sirt aktiv moddadan (1-2 g/dm
3
) tashkil 
topadi. Bo’yovchi kukuni (0,5 - 4%, tola massasiga nisbatan) kam miqdordagi sirt 
aktiv modda eritmasida pasta holigacha ezg’ilanadi va so’ng kerakli hajmda 45-
50
0
C li suv qo’shiladi. 
Poliefir tolalar qurilmasi zich bo’lgani sababli ularni bo’yash uchun 
quyidagi usullar ishlatiladi: 

---

1. Yuqori temperaturali; 
2. Intensifikatorli; 
3. Termozol. 
Dispers bo’yovchi moddalar bilan yuqori haroratda bo’yash. Yuqori 
temperaturali bo’yash (120-130
0
C) bosim ostida ishlaydigan avtoklavlarda 
bo’yovchi, SAM va sirka kislotali (pH=5 - 5,5) eritmada 1,5 - 2 soat davomida olib 
boriladi. Tola yuzasiga sorblangan bo’yovchi qaytaruvchili ishlov yordamida 
toladan chiqarilib, rang mustahkamligiga erishiladi.
Dispers bo’yovchi moddalar 
bilan poliefir tolalari qaynash temperaturasida bosim ostida 140
0
C da yoki 
intensifikatorlar yordamida bo’yaladi. Maxsus sharoitda - 140-200
0
C haroratlarda 
bo’yash usullari ham mavjud. Uzlukli usulda quyidagi texnologiya bo’yicha 
bo’yaladi: bo’yovchi modda tola massasiga nisbatan to 10% gacha, intensifikator 
3-5 g/l, dispergator 1-2 g/l, 100
0
C haroratda 1-2 soat. Termozol usulda yoki bosim 
ostida bo’yalganda harorat 140-200
0
C gacha bo’lib, bo’yash davomiyligi 30-60 
minutni (60-120 sekund termozol usul) tashkil etadi.