Mavzu: Tabiy ofat turlari, Tabiy va texnogen inqirozlar(krizislar) reja

Tosh qulashi
Tosh qulashi — tortishish kuchi taʼsirida togʻ yonbagʻirlaridan togʻ jinslari massalarining ajralishi va tushishi. Koʻchkilar daryo qirgʻoqlari va vodiylarning yon bagʻirlarida, togʻlarda, dengiz qirgʻoqlarida sodir boʻladi. Qulashlarning paydo boʻlishining sababi tortishish kuchi va ushlab turish kuchlari oʻrtasidagi nomutanosiblikdir.
1911 -yil 18-fevralda Murgʻob daryosida 2,2 milliard m³ hajmdagi eng katta qulash sodir boʻldi, buning natijasida tabiiy toʻgʻon va Sarez koʻli shakllandi.
Qor koʻchkisi
Koʻchki — togʻ yonbagʻirlaridan pastga tushadigan yok sirpanadigan qor massasi. Koʻchkidagi qor hajmi bir necha million kub metrga yetishi mumkin.
Koʻchkilarning bir nechta tasnifi mavjud:

• 
  Hajmi boʻyicha.
  
• 
  Koʻchki yigʻish va koʻchkining yoʻli rel’efiga koʻra
  
• 
  Qorning mustahkamligiga koʻra (quruq, hoʻl va nam).
  

Quruq qor koʻchkilarining tezligi odatda 20-70 m/s (125 m/s gacha), qor zichligi 0,02 dan 0,3 g/sm³ gacha. Nam koʻchkilar 10-20 m/s tezlikda (40 m/s gacha) harakatlanadi va zichligi 0,3-0,4 g/sm³ ga yetadi^[1].
Birinchi jahon urushi paytida Alp togʻlaridagi Avstriya-Italiya frontida 40-80 mingga yaqin odam halok boʻlgan. Askarlar qor koʻchkilari natijasida halok boʻlgan. Koʻchkilarning koʻpchiligi artilleriya oʻqlaridan kelib chiqqan.
Zamonamizning eng mashhur qor koʻchkilaridan baʼzilari:

• 
  Kolka muzligidan tushgan qor koʻchkisi, Karmadon darasi, 2002-yil.
  
• 
  Galturdagi qor koʻchkisi, 1999-yil.
  

Toʻfon[
Suv toshqini — yomgʻir, qorning tez erishi, qirgʻoqdagi suvning shamol taʼsirida koʻtarilishi va boshqa sabablarga koʻra daryolar, koʻllar, dengizlarda suv sathining koʻtarilishi natijasida odamlarning sogʻligʻiga zarar yetkazadigan va hatto ularning oʻlimiga olib keladigan hududni suv bosishi, shuningdek toshqin yetkazgan moddiy zarar hisoblanadi.
Quyidagilar eng muhim toshqinlardan baʼzilari:

• 
  Xitoydagi Huang Xe (Sariq daryo) tez-tez toshib ketadi va toshqinlarga sabab boʻladi. 1938-yildagi Buyuk To‘fon 800 000 dan 4 000 000 gacha odamni o‘ldirgani taxmin qilinmoqda.
  
• 
  1993-yilgi Buyuk Toʻfon Qoʻshma Shtatlar tarixidagi eng halokatli toshqinlardan biri boʻldi.
  
• 
  1998-yilda Xitoyda sodir boʻlgan Yanszi daryosi toshqinlari 14 millionga yaqin odam hududni tashlab ketgan.
  
• 
  2000-yilda Mozambikdagi suv toshqinlari mamlakatning katta qismini suv ostida qoldirib, katta zarar va minglab odamlarning oʻlimiga olib keldi.
  
• 
  2005-yil Mumbaydagi suv toshqinlari 1094 kishining hayotiga zomin boʻlgan.
  
• 
  2010-yilda Pokistondagi suv toshqinlari hosilning yo‘qolishiga, infratuzilmaning vayron bo‘lishiga va ko‘plab o‘limlarga olib keldi.
  

Tropik siklonlar kuchli suv toshqini va boʻron koʻtarilishiga olib kelishi mumkin:

• 
  Bhola sikloni 1970-yilda Sharqiy Pokistonni (hozirgi Bangladesh) egallab oldi.
  
• 
  „Nina“ toʻfoni 1975-yilda Xitoyni qamrab oldi.
  
• 
  Katrina toʻfoni 2005-yilda Nyu-Orleanga zarba bergan.
  
• 
  „Yasi“ sikloni 2011-yilda Avstraliyani qamrab olgan edi.
  

Sunami
chiqardi
Sunami — bu okeandagi yoki boshqa suv havzalarining butun suv ustuniga kuchli taʼsir qilish natijasida hosil boʻlgan uzun toʻlqinlar. Sunamilarning aksariyati suv ostidagi zilzilalar natijasida yuzaga keladi, ular davomida dengiz tubining bir qismining keskin siljishi (koʻtarilishi yoki pasayishi) sodir boʻladi. Sunami shuningdek, koʻchkilarga (barcha sunamilarning 7 %) va suv ostidagi vulqon otilishiga (5 %) olib kelishi mumkin.
Zamonamizning eng kuchli sunamilari:

• 
  2011-yil 11-martda 9,0 magnitudali eng kuchli zilzila epitsentri Tokiodan 373 km shimoli-sharqda joylashgan boʻlib, maksimal toʻlqin balandligi 40 m dan oshadigan kuchli sunamiga sabab boʻlgan^[2].
  
• 
  2004-yil 26-dekabrda Janubi-Sharqiy Osiyoda sodir boʻlgan zilzila sunamining paydo boʻlishiga olib keldi va bu zamonaviy tarixdagi eng halokatli tabiiy ofat sifatida tan olingan. Turli hisob-kitoblarga koʻra, 225 mingdan 300 minggacha odam vafot etgan.
  
• 
  1952-yil 5-noyabrda Kamchatka qirg‘oqlaridan 130 kilometr uzoqlikda sodir bo‘lgan zilzila sunami hosil bo‘lishiga olib keldi. Balandligi 15-18 metrgacha bo‘lgan uchta to‘lqin Severo-Kurilsk shahrini vayron qilgan va boshqa bir qator aholi punktlariga zarar yetkazgan. Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, 2336 kishi halok boʻlgan.
  

Baʼzi ekspertlar „supersunami“ ehtimolini taxmin qilmoqdalar. Bunday sunamilar toʻlqin balandligi yuzlab metrlar bilan tavsiflanadi va yirik meteoritlarning okeanlarga tushishi yoki ulkan quruqlik massalarining okeanga siljishi natijasida paydo boʻlad
Yongʻinlar[
Yongʻin — bu nazoratsiz yonish jarayoni boʻlib, moddiy zarar, inson hayoti va sogʻligʻiga, jamiyat va davlat manfaatlariga zarar yetkazadi^[3].
Yongʻ-nlarning paydo boʻlish joyi boʻyicha turlari:

• 
  avtomobil yongʻinlari;
  
• 
  dasht va dala yongʻinlari;
  
• 
  shaxtalarda va shaxtalarda yer osti yongʻinlari;
  
• 
  torf va oʻrmon yongʻinlari;
  
• 
  binolar va inshootlardagi yongʻinlar.