Mavzu: Tasavvufning vujudga kelish tarixi

3-savol bayoni.

Tasavvufni sof nazariyotchi olimdan va shayxlardan ko’ra, shoirlar chuqurroq idrok etganlar, ular ma’rifat asrori, “ilmul g’ayb”ning mushohada va mukoshifasida mo’’jizalar ko’rsatganlar. E’tibor qiling, vahdatul vujud ta’limotining asoschisi shayx Ibnal Arabiy yaxshi shoir ham edi, u “Fusus ul hakam” (“Hikmat gavharlari”) va “Futuhotul Makkiya” (“Makkaning ochilishi”) nomli mashhur asarlarining ko’p qismini she’r bilan bitgan, ya’ni o’z nazariy fikrlarini falsafiy istilohlar orqali tushuntirishga qiynalib qolganda asosiy muddaoni she’riy satrlar yordamida izhor etgan. Robia Adviya, Mansur Halloj, Abdullo Ansoriy, Abusaid Abulxayr, Pahlavon Mahmud ham shu usuldan foydalanganlar. Hayyom, Rumiy, Jomiy, Bedil, Iqbol tasavvufning juda ko’p nozik nazariy masalalarini jahonshumul she’riy asarlar vositasida sharhu bayon etganini yaxshi bilamiz. Chunki tasavvuf g’oyalarini aqliy-nazariy mushohadadan ko’ra hissiy-obrazli tafakkur bilan tushuntirish oson. Voqean, tasavvuf aql bilan dunyoni bilish mumkinligi, mantiqiy tafakkurni tan olmaydi, uning asosiy quroli- savqi tabiiy, ya’ni intuitsiya. Ma’rifat ko’ngilga nur bo’lib quyiladi, deydi ahli dil. Shunga o’xshash shoirlik ham g’aybdan keladigan ne’mat, pokiza qalb ilhomidan tug’iladigan ko’ngil kamoli. Toki dil ilohiy darddan g’ulg’ulaga kelmasa, noqislikdan larzaga tushib isyon qilmasa, ilohiy lison-she’r tug’ilmaydi. Xo’ja Hofiz bir g’azalida: “men she’r to’qimayman, men Ilohning tili bo’lib kuylayman” deganda shu holatni ko’zda tutmadimikin? Va shunga binoan, tasavvufdagi “bedorlik”, “bexudlik”, “xilvat”, “uzlat”, tushunchalari ham barchadan ko’ra ijod ahliga yaqin va tushunarlidir.

So’fiy darveshlar, shu tariqa, ijod ahliga yaqinlashib bordilar va ikkinchi tarafdan, ijod ahli ham tasavvufga tomon intildilar. So’fiy jamoalari orasida “rind”lar zohiran o’zlarini bexud, beparvo qilib ko’rsatuvchi, botinan esa mutaffakkirva zakiy bo’lgan, dunyoning nobarobarligidan, adolatsizliklardan zada kishilar alohida ajralib turardi, ular bir-biriga rozi dil aytish, hasratlashish uchun yig’inlar uyushtirardilar. Bunday yig’inlarda ilmu adab ahli ham ishtirok etardi, rindlar odatiga muvofiq me’yorida sharob ichib, sarxushlik qilish, erkin-ozod holda tuyg’ular tizginini qo’yib yuborib, kuy-qo’shiq, she’rxonlik “ba’zmi jamshid”ini tuzish rasm bo’lgan Alisher Navoiy “Mahbubul qulub” asarida “rindi bodaparast”larning axloqini bayon etib, ularni Xudo oshiqlari, Haqning sevgan bandalari deb ta’riflaydi. Rindlar davrasining o’z shoirlari, hikoyachi latifago’ylari, sozandayu mutriblari bo’lgan. She’r va musiqiyning inson ruhiga ta’sir etish kuchini sezgan tasavvuf shayxlari xonaqolardagi yig’inlarda bundan foydalanishga intilganlar. Ayniqsa, samo’ yig’inlarini qizitishda she’r va musiqa juda qo’l kelardi.
Susa shahri so’fiylari majlisida ishtirok etgan tarixchi Al Muqaddasiy yozadi: “Ba’zan so’fiylarga qo’shilib qichqirardim, ba’zan ularga qasidalar o’qib berardim”. (Adam Metsning “Islom uyg’onishi” kitobidan, 234-bet). Xonaqolardagi kuy-qo’shiq sadolari atrofga taralib, odamlarni o’ziga jalb etgan. Muqaddasiyning aytishicha, xotin-xalaj uylarning tomiga chiqib, so’fiylar bazmini tomosha etganlar.
Tasavvufning bu rujui shubhasiz ijobiy hodisa edi, uning ta’sirida islom dini xush ko’rmagan san’at rivojlandi. So’fiyona bazmlar bag’rida ko’p miqdorda iste’dodli mutrib va mug’anniylar tarbiyalandi, yangi-yangi kuy-ohanglar yaratilib, el orasiga yoyildi. Jumladan, tojik va o’zbek xalqlarining klassik shashmaqomi ham shu zaminda shakllanib, tasavvuf maqomotining holatlarini ifodalaydi.
Ammo she’rxonlik faqat samo’ majlislariga xos emas edi; oyat, hadis va she’riy hikmatlar bilan nutqni bezab, mazmunli va ta’sirchan qilish samo’ni yoqtirmaydigan yoki unga beparvo qaraydigan xilvatnishin shayxlar suhbatida ham rasm bo’lgan. Shayxlar o’z atroflarida to’plangan muridlariga tariqat maqomi va hol manzillari, nuzuliyat siru asrorini kashf etishining fazilati va mushkuloti xususida va’z-nasihatlar qilayotib, ma’rifatni tushuntirar ekan, ora-orada she’riy parchalar o’qib yoki ixcham hikoyatlarni misolga keltirib o’tar, tinglovchilar esa bundan ruhlanib, shayxning fikrini chuqurroq anglar edilar.
Tasavvuf adabiyoti o’zigacha bo’lgan shakl va janrlardan foydalandi, chunonchi, lirik janrlardan ruboiy, g’azal, qit’a, qadisa; epik janrlardan ma’naviy tasavvuf adabiyotining ham asosiy janrlariga aylandi. So’fiy shoirlar bu janrlarni rivojlantirib, ularga yangi ruh bag’ishladilar. Ko’p shoirlarda dunyoviylik bilan ilohiy, ya’ni irfon qo’shilib zuhur etadi. Hofiz Sheroziy, Sa’diy Sheroziy, Kamol Xo’jandiy, Jomiy va Navoiy ijodida dunyo go’zalligi ilohiy husnu jamolning davomi va moddiy ifodasi sifatida olib qaraladi. Shuning uchun ulardan sof diniy g’oyalarni yoxud sof dunyoviy g’oyalarni qidirish, asarlarini bir-biriga zid qo’yish noto’g’ri. Bu shoirlar uchun olam va odam yagonadir, ruh va jism, vujud va ma’ni bir-birigadir.
Din mifologiya, badiiy ijod birga, baqamti rivojlandi, bir-birini to’ldirib, bir-biriga madad berdi. Barchasining muddaosi Inson edi, Insonni o’rganish va poklash edi. Garchi ilohiy g’oyalar kuylansa ham lekin adabiyot inson qalbining ifodasi bo’lib keldi. Zero Iloh ham Inson qalbidadir.