Mavzu: Tavakkalchilikni pasaytirishda sug’urtaning ahamiyati

1.6. Korxonalardatavakkalchilikniboshqarishningxorijtajribasi.

Qarorlarloyihasinitayyorlashda chop etilganrivojlanganmamlakatlarvaxalqarotashkilotlarbashoratlarinio„rganishkerak. Lekinbuerda ham o„zigaxosmurakkablikmavjud. Chunkibubashoratlarningasosiymaqsadidavlatvatadbirkorlaruchunasosiyiqtisodiyko„rsatgichlarnishakllantirishto„g„risida

(jamoatchilikxarajatlari, zaxiralarxolati, shaxsiyiste‟mol, eksport, import, narx, bandlik, sanoatishlabchiqarish, ishhakidarajasivauningdinamikasi) ma‟lumotberishdaniboratdir.
Amerikalikishbilarmonlargaxosbo„lgantavakkalchilikni Amerika
iqtisodigachapanimuhojirlarolibkelganlarvasingdirganlar. Ularo„troqvaehtiyotkoryerliaholinio„zishbilarmonlikfaoliyatidatavakkalchilik ham qilibturishgamajburetishgan.
Amerkachata`rifgako„ra, tavakkalchilik- bubironishbilanshug„ullanishoqibatidazararko„ribqolishdanqutilibqolishimkoniyati. Albatta, ba`zixavflarnisug„urtakompaniyalaribilanshartnomatuzishorqaliulushiniolishmumkin. Biroqxavfningasosiyog„irligi, ya`ni:
-menejerningxatosi;
-narxo„zgarishi;
-talabningsusuayishi;
-noto„g„ritanlanganloyiha;
-ishchilarningnoroziliklarivaboshqalarishbilarmonlarningyelkasigatushadi.
Ammo, umuman Amerika tajribasiishbilarmonliktavakkalchiliksizmumkinemasligidanguvohlikberadi. Kimkihechbirtavakkalqilmasa, oxiroqibatdaxonavayronbo„ladi.

Ishbilarmonhalichiqarganmahsulotiningbozoriyurishishikafolatigaegabo„lmasdanularustidatadqiqotlarolibborishga, ishlabchiqarishnikengaytirishvayangiliniko„rishgatavakkalqilibo„nmingyokimillionlarsarflaydi. Uning har birharakatidaomadsizlikxavfiyashiringan.

Xavflilikomilimablag„ vaquvvatlarnitejashningkuchlirag„batlantiruvchisihisoblanadi. U:
1.Korxona ( firma)niloyihalarrentabelliginiming bora tahliletishga;
2.Xarajatlar bo„yichahisob-kitobnipuxtabilishga;
3.Quvvatlarni sotibolishvakadrlarniyollashgao„tajiddiyyondashishgamajburetadi.
Shundayqilib, tavakalchilik har qandayishlabchiqaruvchiyoki har qanday bank faoliyatiningvaziyatgabog„liqtomonibo„lib, shufaoliyatningoxirinimabilantugashinoaniqliginivaomadyurishmasa, oqibatdazararko„rishimumkinliginiaksettiradi.
Tavakkalchilikfoydadanmahrumbo„lishvaboshqasabablargako„razararko„rishsingariyomonoqibatlarro„yberishehtimolibilanifodalanadi. Shu ma`nodaAmrikachatalqindatavakkalchilikbu- oqibatningyaxshibo„lishigaumidbog„lab, xavfehtimolliginizimmasigaolinganholdaqilinadigan harakat.
Tavakkalchilik-buresursyokidaromaddanto„layohudqismanyo„qotish
vaziyat. Tavakkalchilikbotirningishi.
Ertangikunyokikelajakdanimabo„lishinioldindananiqbashoratqilibbo„lmasekan, barchaqabulqilinadiganqarorlartavakkalchilikbilanbog„langan. Shu sabablitavakkalchilikdanqochmaslikkerak, balkiunioldindanko„rabilib, tug„ilishimumkinbo„lganxavfdarajasinipasaytirishga harakat qilishlozim.
Amerika tajribasigako„rabiznesningbarchatashabbuskorlaritavakkalchilikkaborishizarur. Amerika tajribasigako„rabashoratlarningojiztomonito„lovbalansivaxalqarokapitalharakatisohasidanamoyonbo„ladi.
Bashoratlashbilanshug‟ullanuvchibarchatashkilotlarnuqtainazaridaaytibo‟tilganbuparametrlarnikelgusidagiqiymatinianiqlash - halito‟liqishlabchiqilmagan (ungaturistiksayohatlar, xalqaro yuk tashishlar, xizmatko‟rsatishpulmablag‟lariniuzoqmuddatliharakatikabilardakapitalharakatinijilovlabbo„lmasligikiradi)
Ko„phollarda u shunchakigumonbo„libqoladi. Agar gap kapitalnio„zoqmuddatliharakatito„g„risidaboradiganbo„lsa, birqanchahammagama‟lumbo„lganomillare‟tiborgaolinadi, ammo ko„phollardabundaybashoratlarkattainvesitsiyagaasoslanganbo„ladi. Shundayqilib, ishlabchiqarishvasotishto„g„risidagitadkqiqotlargaoidxabarlarkabikapitalvainvestitsiyalarharakatito„g„risidama‟lumotlardaginoaniqliklar ham tavakkalchiliknibirtarkibiyqismihisoblanadi. Shuninguchunfoydalanilayotganxabarlardaginoaniqlikningbirxillilikxislatijudamuhimdir. Oldindanbaholanuvchiekzogenma‟lumotlarichidagiengkeyinaniqlanuvchiko„rsatkichlardanbiribusotishdagiko„zlanayotgannarxdarajasihisoblanadi. Aniqbelgilanuvchinarxko„plabomillargabog„liq. Ulardanengmuhimlarigaishlabchiqarishxarajatlarihajmi; mahsulotsifati, taklifo„lchami, uxshashmahsulotgaalmashtirishimkoniyati, ehtiyojnito„lovgaqobillikhajmivah.z) kiradi.
Ishlabchiqarishxarajatlarihajminiasossizbaholashda, o„ziganisbatanraqibtashkilotlardagiishlabchiqarishxarajatlarihajminitahlilqilishgaintilishlozim.
Aynipaytdao„ziningmahsulotinitannarxi, zaruraxborotbo„lmaganida, konkurentmahsulottannarxinihisoblashdaasosqilibolishmumkin. Bundaykiyosiytahlilxarajatlarstrukturasiniumumiyhajmnitashkiletishdarajasiga
qarab, muhimbandlargaajratibo‟rganishdanboshlanadi. Tavakkalchilikgatayanibqabulqilinganqarorlarqabulqilinishibirmuhimobyektivmezonya‟nirahbarniqarorlarqabulqilishdaqandaychegaradagitavakkalchilikgaborishmumkindeganmuhimobyektivmezongabog„liqbo„ladi. Oqilonatavakkalchilikniasosiyfondlar, ishlabchiqarishhajmi, rentabellilikdadaromadlilikdarajasi, xo„jalikningmoliyaviyholatikabiparametrlarbilan
bog„liqholdako„ribchiqishkerak. Korxonadaishlabchiqarishnomeniklaturasixilma-xilbo„lib, moliyaviyholatiqanchalikbarqarorbo„lsa, tavakkalchilikxavfishunchalik past bo„ladi. Demak, bukorxonaqanchalikko„pturdagimahsulot I ishlabchiqarib, kattakapitalgaegabo„lsa u tavakkalchilikgashunchalikkamdarajadata‟sirchanbo„ladi. Bundayxo„jalikrahbarlari, dadilholdatavakkalchilikvaziyatlardaqarorqabulqilaoladi.
Mulohazalarbo„yicharahbarningtavakkalchiliksharoitidagima‟suliyatifaqataniqqarorlardarajasibilantadqiqetilishimumkin.
Rahbar qarorqabulqilishjarayonida, agar korxonaixtiyoridagifondlarkorxonanirivojlantirishmasalalario„lchamigamoskelsatavakkalchilikkaborishimumkin. Bu uchunasosbo„lib: mahsulotlarnisotishvaishlabchiqarishniuzluksizligi, daromadlixo„jalikyuritish, iste‟molchilarvatransportchilarbilanbirmaromdagialoqalar, to„lovgaqobillikningyuqoridarajasi, aniqbuxgalteriyahisobi, moliyaviytizimrivojlanishivaboshqalarxizmatqilishimumkin

XULOSA
1. Tavakkalchilik-bumuqarrartanlovvaziyatidaginoaniqliklarnibartarafetishbilanbog„liqjarayondako„zlangannatijalargaerishishomadsizlikvamaqsaddanchekinishehtimolinimiqdorvasifatjihatdanbaholashimkoniyatimavjudholdagifaoliyatidir.
«Tavakkalchilik»-xodisasidauningmohiyatinitashkiletuvchivao„zarobog„liqbo„lganquyidagiasosiyelementlariniajratibko„rsatishmumkin:
-tanlanganmuqobillikni (alternativani) amalgaoshirishmaqsadidako„zlaganmaqsaddanchekinishmumkinligi;
-ko„zlagannatijagaerishishningehtimolligi.
-ko„zlaganmaqsadgaerishishuchunishonchsizlik (ishonchningyo‟qligi)
-muqobillikninoaniqsharoitdagitanlovniamalgaoshirishbilanbog„liqmoddiy, ma‟naviyvaboshqayo„qotishlarningmavjudligi.
Tavakkalchilikningmuhimelementlaridanbiributanlanganmaqsaddanchekinishehtimoliniborligidir. Bundayholdagifarqlanishijobiyvasalbiyxislatdabo„lishimumkin.
Ko„rsatibo„tilganelementlar, ularningo„zarobog„liqligivao„zarota‟sirchangligitavakkalchilikningmazmunmohiyatidanamayonbo„ladi.

2. 
   Tavakkalchilik-faoliyatiningxilma-xilliginiifodalarekan, birtomondantanlovmuqarrarlikvaziyatidavanoaniqliksharoitidaligimurakkabuslublarbilanumumahamiyatga moil natijalarniolishgayo„naltirilganbo„ladi. Shu bilanbirkatorda u konservatizm, dugmatizm, qoloqlikkabijamiyattaraqqiyotgaruxiyto„siqlarnibartarafetadi. Tugamoqbo„luvchiruhiyto„siqlarnibartarafetadivayangiistiqbollifaoliyatturlarinijoriyetishgaqarshilikjamiyattaraqqiyotigatormozqiluvchilargaqarshimuvoffaqiyatnita‟minlashgayo„naltirilganyangiistiqbollifaoliyatturlarinijoriyetishgatashabbuskorijtimoiyeksprimentlarniyangig„oyalarniamalgaoshirishnita‟minlaydi.
   

Tavakkalchilikningbuxususiyatimuhimiqtisodiy, siyosiyvama‟naviyruhiyoqibatgasababbo„ladichunki u jamiyatvatexnikataraqqiyotinita‟minlaydi, jamoatchilikningfikrlashdoirasigaijobiyta‟siretadi. Ikkinchitomondan, tavakkalchilikavaityurizm, valyuntarizm, subyektivizimga, ijtimoiytaraqqiyotnitormozlashgaolibkeladi.

2. 
   Tavakkalchilikningqarama-qarshitabiatimavjudtavakkalharakatlarningto‟qnashuvidanamoyonbo„ladi. Masalan u yokibuharakatniamalgaoshirishuchunmaqbulyo„lnitanlagankishio„zinitavakkalishqilgan deb hisoblasa, boshqaodamlartomonidan u ehtiyotkorlik, har qandaytavakkalchilikdanxolisyokiaksincha deb baholashmumkin.
   

Tavakkalvaziyatninganiqmazmunigabog„liqxoldaalternativlikturlidarajadamurakkablikgaegabo„ladiva u turliusullardahaletiladi. Agar oddiyvaziyatlardatanlovamalgato‟plangantajribavaichkixis-tuyg„ugaasoslansa, murakkabvaziyatlardaqo‟shimchamaxsususulvauslublardanfoydalanishzarur. Tavakkalchiliknimavjudligibevositao„zmazmunshakliningxilma-xiligibilanfarqlanuvchinoaniqliklarbilanbog„liq
Tavakkalchiliknibuxislatigae‟tiborniqaratishimizningmuhimligishundaniboratki u noaniqlikningobyektivvasubyektivmanbaalariniinkoretadivaboshqaruvjarayonlariniamaldaoptimallashtiradi, qolaversa gap qandaydirnoaniqliklarnito„liqbartarafetishustidaemas (amaldamumkinbo„lmagan), balkiratsionalalternativanitanlashmaqsadidatavakkalchiliknihisobgaolishzaruratiustidaketmoqda.
Agar tashkilotningxo‟jalikmanfaatlaridavlatmanfaatlaribilanmoskelsa, u holdajamoatchilikmanfaatlarigazidholatlarvujudgakeladi. Shuninguchunxo‟jalikrahbarlarinijinoiyjavobgarlikkatortishusulikamqo‟llaniladi. Ko‟phollardaqandaydirhuquqiymanfaatlargazidhatti-harakat oqibatidayetkazilganzararniqoplashusulidanfoydalaniladi.

2. 
   Hududniijtimoiy-iqtisodiyrivojlantirishbyujetningdaromadlarbazasinimustahkamlashvafoydalanishhamdabyujetmablag„lariningnatijadorliginioshirishyuzasidanquyidagilarnitaklifetaman:
   

Tumanmahalliybyujetlarigatushayotgansoliqvaboshqato‟lovlarni, boqimandaqarzdorliklarnivaortiqchato‟lovlarnitumanmoliyabo„limlaritomonidantezvasifatlitahlilqilishhamdazarurchora-tadbirlarbelgilashmaqsadidaDavlatsoliqinspeksiyasining electron ma‟lumotlarbazasigao„zgartirishlarkiritishhuquqisizbog„lanishtartibinijoriyetish;
Bundatumanmahalliybyujetigasoliqvaboshqatushumlarnitezkorboshqarishimkoniyatiyaratiladi
Barchabyujettashkilotlariningmukammalelektronpasportma‟lumotlarbazasiniyaratish (ushbuma‟lumotlarbazasidabyujettashkilotibinolarito‟g„risida, egallaganmaydoni, byudjettashkilotiningfunksionalvazifasidankelibchiqadiganko‟rsatgichlar).
-Byujettashkilotiningkelgusiyilxarajatlarnirejalashtirishdavashtatbirliginibelgilanganme‟yorlardoirasidatasdiqlanishigaimkoniyatyaratadi;
5. Tumanmoliyabo„liminingamaldagishtatlaridoirasidaalohidadaromadlarbilanishlovchishtatbirliginitashkiletish. “Byujettizimito‟g„risida”giqonunvaushbuqonunostihujjatlardadaromadlartushumirejasinibajarilishigamoliyaorganlari ham mas‟uletibbelgilanganligisababli
-Tumanmahalliybyujetigasoliqvaboshqatushumlarnitezkorboshqarishimkoniyatiyaratiladi
Tovar yetkazibberuvchi (xizmatko„rsatuvchi) korxonalartomonidantovaryetkazibberish (xizmatko„rsatish) bo„yichayutibolingane‟lonlar, tiketlargatuziladiganshartnomalarniumumiylashtirish
Bunda 4 guruhxarajatlaribo„yichatuzilganshartnomalaro„zvaqtidadasturgakiritilishi, ishlarningsifatlibajarishigahamdaqog„oziqtisodlanishigaerishiladi.