Mavzu: Tavakkalchilikni pasaytirishda sug’urtaning ahamiyati

2-rasm.Kutilayotgantavakkalchiliknianiqlashvaunidarajasinipasaytirish⁵.
Bu turdagifaoliyatniixtisoslashganinstitutlarmutaxassislari, sug„urtakompaniyalari, shuningdek, moliyaviy, tavakkalchilikbo„yichamenjerlarsug„urtamutaxassislariamalgaoshiriladi.
Tadbirkorlikfaoliyatiningxususiyatigaqarab, tavakkalchiliksharoitidaqarorqabulqilishyokiuniamalgaoshirishbo„yichaaniqusulvauslublarma‟lumdarajadafarqkiladi, hamdafirmaningmaqsadgaerishuchuntanlanganstrategiyasi, konkretvaziyatgabog„liqbo„ladi.
Birinchiprinsipniamalgaoshirishningma‟nosishukitadbirkorqarorqabulqilishdaquyidagilargae‟tiborberishilozim:
-agar ishiaksigasodirbo„lsako„radiganzararinimaksimalhajminihisobga
olishi;
-unikirayotgankapitalivaboshqaxususiymoliyaviyresurslarbilantaqqoslabkelgusidako„rilganzararbankrotgaolibkelmasliginihisobgaolishlozim.

3-rasm. Tavakkalchilikdarajasinipasaytirishbo’yichatavsiyalar⁶.

Ikkinchiprinsipniamalgaoshirishesatadbirkorko‟rinisihmumkinbo„lganzararmiqdorinibilganholdatavakkalchilikehtimoliqandayuningoqibatinimagaolibkelishnianiqlashinihamdabuma‟lumotlarasosidatadbirkortavakkalchilikxatariuchunmas‟uliyatinio„zzimmasigaolishyokishumas‟uliyatnio„zgalar (sug„urtalashorqali) zimmasigayuklashyokishutadbirnibajarishdanvozkechishto‟g‟risidaqarorqabulqilishni talab qiladi. Uchinchiprinsipniamalgaoshirishdatadbirkorxatargaborishnitavakkalqilishdauningnazaridatutayotgannatijalarni, yo„qotishhajminihisobgaolishlozim.

1.5. Korxonalardatavakkalchilikniboshqarishningturliyondashuvlar

Tadbirkoruchuntavakkalchilikdanko„rilganzararvafoydanisbatanqoniqarlibo„lsaginatavakkalqilishtug„risidabirqarorgakelishmumkin. Bu yerdashunita‟kidlashlozimki, har biryuqoridaqaydetilgannisbatnimoskelgan har biraniqvaziyatixilmaxilbo„lib u ko„plabomillargaya‟nimulkiyxolatgatadbirkorningtavakkalchilikxavf-xatarisohasidagisiyosati, taktikavastrategiyasiloyihavazifavamaqsadlarigabog„liqbo„ladi. Vaholanki, mas‟uliyatiningbumasalasi ham iqtisodiyvahuquqiyjihatlarmavjud. Xo„jalikqarorlaribilanbog„liqtavakkalchilikdagimas‟uliyatmasalalari, amaliytajribalarvabusohadato„plagantajribalarto‟g„risidabatafsilto„xtalamiz.

Tavakkalchiliktushunchasitabiiyfanlardaaniqlabo„zta‟rifinitopganhamdamatematikformulalardaifodaetilgan. Ammo iqtisodiyoto„zigaxosxislatvaxususiyatgaega. Shuninguchun «xo„jaliktavakkalchiligi» deganmaxsusatamanita‟rifiniberishimizzarur. Keyingiyillardako„plabmaqolavailmiyishlardamualliflartashkilotningxo„jalikfaoliyati, rejalashtirish, bozormexanizmi, talab vataklifmunosabatlariniqarabchiqishdaxo„jaliktavakkalchiligimasalalarigakattae‟tiborniqaratmoqdalar. Biz ko„plabhollarda, ilmiyxulosalardayuqoridaaytibo‟tilgansohalardaqarorlarqabulqilishdatavakkalchilikelementlarinihisobgaolishzarurliginivaxattounimaqsadgamuvofikliginiqaydetilgashiniko„zatdik. Aksariyatmualliflartexnikaviyvaxo„jalikqarorlariniqabulqilishnitavakkalchiliksizamalgaoshiribbo„lmaydigang„oyaniilgarisurmoqdalarchunkitavakkalchilikni tan olmaslik, rivojlanishgasun‟iyto„siqqo„yganbilanbarobardir. Biz ishlaribilantanishganyanabirguruhmualliflar: tavakkalchilikningmohiyati-maqsadigaerishishdako„riladiganzarardaemas. Balkimaqsadgaerishishuchunyo„nalishnio„zgartirishto„g„risidaqabulqilinganqarorlaruchunyaratilganimkoniyatdadegang„oyaniilgarisuradilar. Tavakakalchiliktushunchasiniko„rinishimumkinbo„lganzararimkoniyatidarajada tor ma‟nodatalqinqilinishiuniiqtisodiysohadato„g„riqo‟llanilishinianchacheklabqo„yadi.
Shuni ham qaydetishlozimki, ba‟ziiqtisodchilarso„zma-so„z «tavakkalchilik» va «noaniqlik» terminlartushunchalariorasidagifarqniizlashadi. Noaniqvaziyatlardantavakkalchilikvaziyatisifatidasodirbo„lishiehtimolibo„lganvahattobaholangannoma‟lumhodisalarqaraladi. Aynipaytdasodirbo„lishiehtimolinioldindanbilmagannoaniqvaziyatlarendi biz an‟anaviyusullarbilanbartarafetolmaganvaziyatlarni - «noaniqlik» deb ataymiz. Bundananchamashhurbo„lgani «vis major» (yengilmasto„siq) bo„lib, uningsodirbo„lishihammavaqtto„latasodifdir.
Shuniqaydetishlozimki, rejalashtirilgankelgusinatijalardanchekinishhammavaqtzararko„rishbilanbog„liqbo„lmay, gohoqo„shimchadaromad ham keltiradi. Shunga ko„radaromadtavakkalchiligi ham mavjudbo„lib, u xarajatlarqilishtavakkalchiligibilanbirkatordanamoyonbo„ladivaqo„shimchadaromad (foyda) olishdagitavakkalchilikdarajasinibaholashimkoniniberadi.
Iqtisodiyo„sishdatasodifiyomillarta‟sirini tan olinishi, kutilganvaziyatnisodirbo„lishiniorqagasurishi, yokiunimazmun-mohiyatinio„zgartirishimumkinki, u o„z-o„zidankuntartibiga, xo„jaliktavakkalchiligimuammolariniqo„yadi. Iqtisodiyotnidavlatboshqaruvisharoitida 2 turdagixo„jaliktavakkalchiligimavjud, aynanxalqxo„jaligitavakklchiligi (global,umumiy) vatashkilotdoirasidagitavakkalchilik (lokal, mahalliy) bo„lib, ulardialektik yagona qarama-qarshilikdaturadi, bir-birinito‟ldiradi, bir-birigata‟siretadi, aynipaytdama‟lumdarajadaavtonomholdauchraydi. Ularshuningdek, o„zaroqarama-qarshimayl, rag„batlarnitashuvchihamdir, ayniqsa u iqtisodiymuhitikkalatavakkalchilikvaziyatinivujudgakeltirishuchunbirxilimkoniyatyaratgandayaqqolnamoyonbo„ladi. Tavakkalchilikelementlarinipaydobo„lishimkoniyatlarinafaqatyirikyo„qotishlardaifodalanadi, balkibirinchinavbatdakattadaromadolishda ham gavdalanadi, shuninguchun ham barchaxo„jalikrahbarlaritavakkalchilikkaborishadi. Bir xilsharoitdaolinadigankattadaromad-jadvalrivojlanishnatijasidir.Moliyabilanbog„liqtavakkalchilik- buehtimolqilinadiganmoliyaviyzararlarbo„lib, u o„znavbatidainvestitsiyavapulningsotibolishqobiliyatibilan, shuningdek:
-inflyatsiya;
-valyutabilanbog„liqbo„lgantavakkalchilikturlarigabo„linadi.
Inflyatsiyabilanbog„liqtavakkalchilik – buolingandaromadlarningqadriyuqoriinflyatsiyaoqibatidatezroqqadrsizlanishinibildiradi.
Valyutabilanbog„liqtavakkalchilik- buchet el valyutasikursiningo„zgarishioqibatidako„riladigankattazararnibildiradi. Bu tavakkalchilikeksport-import operatsiyalarini, shuningdek, valyutaoperatsiyalarinibaholashdao„tazarurdir.Investitsiontavakkalchiliko„zo„rnidaquyidagiturlargabo„linadi:⁷
Tizimlitavakkalchilik- u yokibubozordakonyukturaningyomonlashishiyokitushibketishioqibatidaehtimolqilinadiganzarar. Bu tavakkalchilikinvestitsiyanianiqbirobyektgaemas, balkimuayyanbozor (masalan, valyutabozori, ko„chmasmulkbozorivaboshqalar) uchunbarchaqo„yilganmablag„ bo„yichatavakkalchilikniifodalaydi. Bunda investor kattazararyetkazmasdanturibo„zmablag„iniqaytaraolmaydi.
Tizimlitavakkalchilikusulidainvestitsiyaniqaysibiraktivgatavakkalqilibsarflashmaqsadgamuvofiqligianiqlanadi.
Selektivtavakkalchilik- u yokibubozordainvestitsiyaobyektininoto„g„ritanlabolinishinioqibatidako„riladigantavakkalzararyoki boy berilgannaf. Masalan, qimmatliqog„ozlarportfelinishakllantirishda fond birjasidagiqimmatliqog„ozlarninoto’g’ritanlashoqibatidako„riladiganzararshundaytavakkalturigakiradi.
Kredittavakkalchiligi- qarzolgantomonningo„zmajburiyatlarinito„layolmaslikxavfi. Bank yaxshifoydako„rishiuchunkreditlashxavfinikamaytirishishart. Bank hamishaqarzningo’zvaqtidavafoizbilanqaytibkelishiqaydarajadamumkinligininazardatutibtavakkalgaboradi. Bundaytavakkalchilikkakreditnito„lashmuddatinikechiktirishyokiobligatsiyalargato„lashni “muzlatib” qo„yishmisolbo„ladi.
Korxonatavakkalchiligiinvestitsiyaobyektibo„lgananiqkorxonafaoliyatibilanbog„liq. Garchibutavakkalchiliktarmoqva regional tavakkalchiliklarta`siriostidabo„lsada, undagitavakkaldarajasikorxonaningbozordagimavqei,
doimiy mijozlar(iste`molchilar)ning bo’lishi, ishlabchiqarilayotganmahsulotningsifativaboshqalargabog„liq.
Tavakkalchiliknihisobgaoluvchirejalashtirilgantadbirdaijobiynatijagaerishishnita‟minlovchisharoityaratishmurakkabish. Bu sharoitbirinchinavbatdaiqtisodniboshqarishtizimibilanbelgilanadi.
Davlattomonidanboshqariluvchiiqtisodiyotniboshqarishtizimidakattarolni (kattahajmda) tashkilotlaro„ynaydi. Ularnafaqato„zlariishlabchiqaruvchimahsulotlarmiqdorinibelgilaydi, ya‟nikelgusidaularnisotilishgatavakkalchilikgaboradivashuninguchun ham tashkilotrivojiuchunyo„naltirilganbirqismmablag„ ularningxususiyqarorlariixtiyoridabo„ladi.
Xozirgivaqtdaiqtisodiyshartsharoittashkilotdarajasida, shuningdekxalqxo„jaliginingbarchadarajasida, jadalrivojlanishbilanbog„liqtavakkalchilikniqabulqilishuchunqulayimkoniyatyaratadi.
Lekinbundayxulosabiznio„tanoto„g„riyo„nalishgaolibborishimumkin. Bir tomondan u xalqxo„jaliginingbarchatarmoqlarinirivojlantirishdakon‟yunkturaimkoniyatlardanfoydalanishvaunita‟rifinio„zichigaolmaydi, ikkinchitomondantashkilotoldidaistiqbollirivojlanishnito„sibqo„yadi. Xalqxo„jaliginingbarchatarmog„i, alohidatashkilotrivojiuchunbundayxulosaningnaqadarsalbiyekanliginiquyidagimisoldaaniqqurishmumkin.
Tashkilotishlabchiqarishdagio„ziningtutgano„rnidankelibchiqib, kon‟yunkturaviyo„zgarishlargajadalmoslashadi. Lekin u faqatginabarqarorkon‟yunkturaviyintilishlardano„ziningjoriyrejalariniamalgaoshirishdafoydalanadi.
Qarorqabulqilishningbujarayoninafaqato„zimkoniyatlarinihisobgaolishgatayanishi, balkishundaystrategiyaniishlabchiqishikerakki, u
«hamkor»lar, hamdaraqiblarningxattiharakativaqabulqilishimumkinbo„lganqarorlarini ham hisobgaoladi. Faqatbundaymo`ljallarniobyektivbaholashorqaliginatashkilotnikelgusimuvaffaqiyatinita‟minlashmumkin.
Bu tavakkalchilikengsoddaqarordantortibengmurakkabqarorgachabarchasiniajralmasxislatiekaniniyaqqolnamoyonetadi.