Mavzu: Tavakkalchilikni pasaytirishda sug’urtaning ahamiyati

1-rasm. Qarorlaro„rganishqabulqilishdatavakkalchilikni⁴.
Noaniqqarshiliklarnatijasidayuzagakeluvchitavakkalchilik «Vis major» deyiladi. Ko„phollardanoaniqliklarvatavakkalchiliknisinashtushunchalardeyiladi. Lekin (tavakkalchilikuchun) noaniqliklarba‟zihollardatavakkalchiliksifatidako„rinadiyokiba‟zibirnoma‟lumhodisalarnipaydobo„lishidayokipaydobo„lishibizganoaniqvaziyatehtimoliko‟rinishidapaydobo„ladi. Amaldauzoqmuddatlivaqisqamuddatlitavakkalchilikmavjud.
Uzoqmuddatlitavakkalchilikqishloqxo„jaligivauningtarmoqlarinirivojibilanbog„liqbo„libko„pxollardabutunxalqxo„jaligidarajasidaqabulqilinadi.
Qisqamuddatlitavakkalchilikkon‟yunkturalihisoblanadi, ya‟nima‟lumvaqtdavomidabajariladiganma‟lumturdagiishlarnibajarishdaqabulqilinadi.
Bundantashqaritavakkalchiliko„ziningmazmunvamohiyatidankelibchiqibquyidagiturlargabo„linishimumkin: tarmoqlarbo„yichatavakkalchilikvasohalarbo„yichatavakkalchilik.
Rivojlanishyo„linitanlashsohasidagitavakkalchilikto„g„risidagimasalalarichkivatashkibozormuammolaribilanbog„liqholdaqarabchiqiladi.
Mamlakatiqtisodiyotiniko„zlanganmasalalaridaunibajarayotgankorxonamaqsadgaerishaolmasa, buyuqoriorganlarningrejalashtirishdagixatosibilan
emas, balkishukorxonaningrejalashtirishdagikamchiliklartufaylisodirbo„ladi, deb hisoblanadi. Shu nuqtainazardanyondoshilganidarejalarqanchalikpuxtaishlanganbo„lsa, tashkilotuchuntavakkalchilikshunchalikkambo„ladi. Shundayqilib, ilmiyasoslanganrejalashtirish – butavakkalchilikningxatarlioqibatlarinikamaytirishusulidir. Shu bilanbirqatordamaxsusadabiyotlarda, rejalashtirishtavakkalchilikkaqarshikurashvositasi deb qaralmasligilozim, - degannuqtainazarmavjud. Ilmiyasoslanganrejalashtirish – noaniqlarnikamaytiruvchiishonchliomilhisoblansada, engyaxshireja ham, ijtimoiyiqtisodiyvaziyatdanyuzagakeluvchinoaniqliklarningbarchaunsurlarinio„zidamujassamlashtiraolmaydi.
Ichkivatashqibozorbilanbog„liqtavakkalchilikturlaribir-biribilanmustaxkamaloqadabo„lgan, birbirigata‟siretuvchiko„plabumumiyunsurlargaega. Shuninguchuntavakkalchilikningbuikkiturinibirinchinavbatdaichkivatashqibozoruchunxarakterlibo„lganxislatlariniinobatgaolibqarabchiqamiz.
Ichkibozorbilanbog„liqtavakkalchilikningtashkiletuvchimuhimunsurlarigaquyidagilarnikiritishimizmumkin:
-eskivayangimahsulotlarishlabchiqarishhajmivastrukturasinianiqlashbilanbog„liqtavakkalchilik (Biz bumasalaniyangivaeskimahsulotlarni parallel ishlabchiqarishningafzalligivakamchiliklarito„g„risidagapirganimizdako„ribchiqqanedik);
-mahsulotishlabchiqarishdayangimahsulotulushinisezilarlidarajadaortishiniilmiy tad qiqqilishnimoliyalashtirishto„g„risidabirqarorgakelishbilanbog„liqtavakkalchiliknio„sishi (buerdayangiishlabchiqarilganmahsulot talab darajasidagisifatgajavobberaoladimi? deganmasalagabefarqbo„libbo„lmaydi). O„zinioqlaganyangitexnologiyaimportirivojlanishsohasidagitavakkalchiliknipasaytiradi, shuningdek u ortiqchafoydaqisminisaqlabqolishimkoniniyaratadi (bahotarkibidagitavakkalchilikulushinikamaytirishhisobiga), chunkimahsulotbozorgabahoegrichizig„inianchayuqorinuqtasidaekanlichidaginarxdaboradi.Ishlabchiqarishbilanbog„liqtavakkalchilik (ya‟nitashkilotixtiyoridama‟lumbirdavrdavomidaoldindannazardatutilgansifatvamiqdordagiishlabchiqarishzahiralaribo„ladimi?)
-bozorbilanbog„liqtavakkalchilik (ya‟niyangivaeskimahsulottaklifito„lovgaqobil talab miqdorigamoskeladimi?)
Xarajatvanarxbilanbog„liqtavakkalchilik (ya‟nioldindanhisoblanganyoki past narxdasotilgandato„lovgaqobil talab mahsulotgabo„lganehtiyojxarajatlariniqoplaydimi? vahaqiqiyxarajatlarnihisobgaolgandadaromadolishmumkinmi)Korxonanirivojlantirishsohasigaoidqarorqabulqilishdako„proqdarajadaxalqaromehnattaqsimotivauningehtiyojigatayanishlozimbo„ladi. Buningmazmunishuki, nafaqatbizdagimavjudmoddiyresurslarbirinchinavbatdaichkiehtiyojlarniqoldirishzaruratidankelibchiqqanholdabalkixalqaroiqtisodiytendensiyalarini, ulardanfoydalanish, nisbatanqulaylikdarajasinihisobgaolibtaqsimlanishilozim.
Boshqachaqilibaytgandamavjudresurslarma‟lumdarajadaginoaniqlikdabaholanuvchitashqiomillarnio„rganishasosidataqsimlanishivaqaytataqsimlanishilozim.
Barchabudalilsizbaholaro„zichigaxilma-xiltavakkalchilikelementlarinioladi: aynankutilganvakutilmaganhodisalarnikelgusidasodirbo„lishyokibo„lmasligibilanbog„liqtavakkalchilik, (har xiltengsharoitda) oldindanbaholashtizimidagio„zgarishlarimkoniyatibilanbog„liqtavakkalchilik;
foydalanilayotganoldindanbaholashdavomidagiaxborotlarninganiqligibilanbog„liqtavakkalchilik.
Agar ishlabchiqarishvositalariishlabchiqarilsava u yangimahsulotbo„lsa u holdabumahsulotiste‟molchitomondanfaqatginaishlabchiqarishdatexnologikqaytako„rishdanso‟ngginafoydalanilishinihisobgaolishlozim.
Shuninguchunyangiuskunalarniolish, unio„zlashtirishuchunzarurbo„lgankapitalqo‟yilmaniqo„shimchaxarajatlarvaiste‟molchitomonidanbuxarajatlarniqoplashmanbaalarinihisobgaolishzarur.
Agar gap an‟anaviymahsulotlarustidaborsa, u xoldatexnologiyaniyangilash, anchazamonaviyyokianchaarzonmahsulotishlabchiqarishgasababbo„ladi.
Kundalikehtiyojmollariustida gap borsa (tekistil, tamaki, oziq-ovqatvakiyim-bosh tovarlari), yangimahsulotnibozordapaydobo„lishivabozornibutovarbilanto„yinishi, ularnisotishdaqiyinchiliktug’diradi.Eskimahsulotishlabchiqarilganholatdabungaqo„shimchaiste‟molstrukturasinio„zgarishi ham qo„shiladi.
Raqobatchilarningishlabchiqarishnirivojlantirishlariyo„nalishidagiimkoniyatlarito„g„risidagiaxborotlardandoimoxabardorbo„libturishlozimvabuaxborotlarniquyidagiuchmanbaadanolishmumkin:
-chetellardagiilmiytadqiqotlaraxborotidan;
-kapitallarto„g„risidagiaxborotlardan (qimmatliqog„ozlarvaaksiyalarchiqarishgayo„naltirilgani);
-dotatsiya, imtiyozvadavlatsubsidiyalarito„g„risidagima‟lumotlardan (davlattomondanqo„llabquvvatlanuvchiilg„ormahsulotlarniishlabchiqarishtexnologiyasiniishlabchiqishbilanbog„liqtadqiqotlar).
Tavakkalchilikniboshqarishbuqandaydirdarajadatavakkalvaziyatlarsodirbo„lishiimkoniyatinibashoratqiluvchihamdaularningsalbiyoqibatlarinibartarafetishimkoniniberuvchitadbirlar, usullarvauslublarjamlanmasi deb ta‟rifberiladi. Tavakkalchilikniboshqarishbirtizimsifatida 2 kichiktizimdantashkiltopadi. Ungaboshqariluvchiquyitizim (boshqaruvobyekti) vaboshqaruvchiquyitizim (boshqaruvsubyekti) kiradi.
Tavakkalchilikniboshqarishtizimidaboshqaruvobyektibo„libkapitalkiritishningtavakkalchiligivatavakkalchilikniamalgaoshirishjarayonlari

xo„jaliksubyektlari (tadbirkorvaraqiblar, raqobatchilar, qarzoluvchivaqarzberuvchilar, sug„urtachivasug„urtalanuvchilar) orasidagiiqtisodiymunosabatlargaaytiladi.

Bu sohadatadbirkorningasosiyvazifasi-loyihaqanchalikdaromadlibo„lsa, uniamalgaoshirishdatavakkalchilikdarajasishunchalikyuqoribo„lishidankelibchikib, mazkurloyihauchundaromadvatavakkalchilikningbirikuvini optimal darajadata‟minlovchi harakat variantinitopishdaniboratbo„ladi. Bu yerdashuniqaydetishlozimki, ilmiyjarayonningajralmasbo‟lagibo„lgantavakkalchilikningmavjudligi, shuningdek, busohadaqo„llanilayotganboshqaruvgata‟sirvositalari shunga olibkelmoqdaki, tavakkalchilikniboshqarishqatorhollardamaxsusmustaqilkasbiyfaoliyatsifatidanamoyonbo„lmoqda.
Kutilayotgantavakkalchiliknianiqlashvaunidarajasini
pasaytirish

· kuchaygantavakkalchiliksohalarinianiqlash;

· tavakkalchilikdarajalarinibaholashtashkilotuchunmoskeluvchitavakkalchilikdarajasinitaxlilqilish;
zarurvaziyatlardatavakkalchilikdarajasinipasaytirishyokiundanhimoyalanishtadbirlariniishlabchiqish;
tavakkalchilikhodisasisodirbo‟lganidaundanko‟rilganzararnimaksimal
darajadaqoplashbo‟yichatadbirlarishlabchiqish.