Mavzu: Tavakkalchilikni pasaytirishda sug’urtaning ahamiyati

4-rasm.Tavakkalchiliknikelibchiqishigaqarabturlari⁸.

Qolaversa, «xo„jaliktavakkalchili»gitushunchasio„ztarkibigabevositatabiatomillaribilanbog„liqtavakkalchiliknihamdakeyingi 2 turdagitavakkalchilikniiqtisodiyoqibatlarinibiriktiradi.

Aynipaytdajamiyatningiqtisodiyhayotiinsontabiativatabiiyomillarbilanbog„liqtavakkalchilikkaaksta‟sirko„rsatadivaularningmazmuninio„zgartiradi. Bu o„zarobog„liqlikdabirqanchata‟siretuvchiomillarshakllanadi, masalan «insontabiatibilanbog„liqtavakkalchilikdaquyidagielementlarini (masalan: kasallik, baxtsizhodisa, o„lim, qobiliyat, xayrixohlikvaboshqalar), «iqtisodiy» elementlarini (masalan: ishkuchiniqo„nimsizligi, kamomad, o„zlashtirish, ishchilarnimalakadarajasi, iqtisodiymanfaatdorlik) kabilar.
Qaydetibo‟tilgantavakkalchilikturlaridanxo„jaliktavakkalchiligiuchunanchamuhimibutabiatomillaribilanbog„liqtavakkalchilikbo„ladi, tabiyki u ishlabchiqarishikimiyoviy, biologikvaboshqatabiiyjarayonlarbilanbog„liq.
Xo„jaliktavakkalchiligikategoriyalarinoaniqsharoitlardaishlabchiqarishnirejalashtirish, iqtisodiyqonunlartavsifi, ishlabchiqarishjarayonlari, tadbirkorlikdaromadikabisiyosiy, iqtisodiytushunchavamasalalarbilanbog„liq, uningtahlilinafaqatta‟kidlangankategoriyalarnitadqiqetishuchunbalkimustaqilkategoriyasifatida ham zarur.

Tadbirkorlikdaromadinitadqiqetishdagitavakkalchilikto„g„risidaklassiknazariyotchilar (Senior, Mill) boshlanishdatadbirkorlikdaromadistrukturasinifoiz (kiritilgankapitalganisbatanxissasifatida), tadbirkorningishhaqi, vanihoyattavakkalchilikuchunto„lov (tadbirkorlikfaoliyatibilanbog„liqtavakkalchilikimkoniyatlarinikoplasimisolida) kabibo‟laklargaajratdilar.

Natijadako„pchilikxorijiyiqtisodchilar (Samyo„lRod, Seligman, Sey, Klarkvaboshqalar) tadbirkorlikdaromadinibevositatavakkalchiliknuqtainazaridanturibya‟nitadbirkorlikfaoliyatibilanbog„liqtavakkalchiliknibaholayolishdadebifodalamoqda.
Harqandayxo„jalikfaoliyatidahammavaqtxo„jalikoperatsiyalarining u yokibuxususiyatioqibatidapulmablag‟lariniyo„qotishxavf-xatarmavjudbo„ladi. Anashuxavf-xatarmoliyaviytavakkalchiliknitashkiletadi.
Moliyaviytavakkalchilikbutijorattavakkalchiligidir. Tavakkalchiliktozavaspekulyativbo„lishimumkin. Tozatavakkalchilik- zararyokipullashgannatijalargaerishishimkoniyatinibildiradi. Spekulyativtavakkalchilik-ham
ijobiy, ham salbiynatijagaerishishimkoniyatiniifodalaydi.
Moliyaviytavakkalchilik – demakbuspekulyativtavakkalchilikdir.
Investor venchurmoliyalashtirishniamalgaoshirarekan, u oldindano„ziuchunikkinatija; foydayokizararko‟rishinibildiradi. Moliyaviytavakkalchilikningxususiyatishundaki; u moliyaviykreditvabirjasohalaridao‟tkazilganqandaydiroperatsiyalar, qimmatliqog‟ozlarbirjasidagioperatsiyalarnatijasidako‟rilishimumkinbo„lganzararehtimoliyatidir.
Investor moliyaviytavakkalchilikxatarinipasaytiruvchianiqvositalarinitanlarekanquyidagitamoyillardankelibchiqishikerak:
-o„zmablag`idanortiqmiqdordagixatarbilantavakkalchilikqilmaslikkerak.
-tavakkalchilikxatarinioqibatinio‟ylashikerak.
-o„zdaromadishtiyoqidakattaxatargabormaslikkerak.
Birinchitamoyilamalgaoshirishningmazmunishuki, kapitalkiritishdanoldin, investor:
-maksimaldarajadako„rishimumkinbo„lganzararhajminianiqlashi;
-«unikiritiladigankapitalhajmibilantaqqoslashi»;
-unio„ziningbarchaxususiymoliyaviyresurslaribilantaqqoslanish agar bukapitaldanajralibkolsa, bankrotbo„lmasliginianiqlashikerak.
Kiritiladigankapitaldanko„riladiganzararxajmishukapitalhajmigateng, yokiundanortiqyokikambo’lishimumkin. To‟g‟ridan-to‟g‟riinvestitsiyalashdazararhajmiqoidagako„ravenchurkapitalhajmigatengbo’ladi.
Moliyaviytavakkalchilikniturlivositavausullariyordamidaoldiniolishmumkin. Undayvositaga, tavakkalchilikdansaqlanish, boshqalarzimmasigao„tkazish, tavakkalchilikdarajasinipasaytirishkiradi. Tavakkalchilikdansaqlanish- butavakkalchilikbilanbog„liqishlarniqilishdanvozkechishdemakdir.
Lekintavakkalchilikdanvozkechish investor uchunbo‟lgusidaromaddanvozkechishdemakdir. Tavakkalchiliknisaklabqolish- butavakkalchilikxatariniinvestordaya‟ni investor zimmasidanma‟suliyatniqoldirishdemakdir. Investor venchurmoliyalashtirishniamalgaoshirarekan, u venchurmolyalashtirishdanko„riladiganzararo‟rninio„zmablag‟ihisobidanqoplanishinioldindanbiladi.
6-rasm.Moliyaviytavakkalchilikturlari⁹.

Tavakkalchilikxatariniboshqashaxszimmasigao„tkazish- bu investor barchaxataruchunma‟suliyatnio„zinisug„urtalashorqalisug„urtaidorasizimmasigao‟tkaziladi.

Tavakkalchilikdarajasinipasaytirish-yo„qotishhajmivasodirbo„lishehtimoliyatiniqisqartirishnibildiradi.

Limitlash – bulimitlaro„rnatish, ya‟nisavdo, kapital, xarajatsummalarigama‟lumbirchegaraqo„yishdir. Cheklashlar, limitlash- tavakkalchiliknipasaytirishningmuhimvositasihisoblanadi.Ubanklartomonidanssudalarningberilishida, xo„jaliksubyektlaritomonidantovarlarning (kreditkartochkalariorqali) kreditgasotilishida, investorlartomonidanma‟lumbirmiqdorkapitalniaylantirishdaqo„llaniladi.

Sug„urtalashningmohiyatishundaki, investor tavakkalchilikxatarinioldiniolishuchunbirqismdaromadidankechishgatayyorturadi, ya‟ni u tavakkalchilikdarajasininolgatenglashtirishuchunto„lovgatayyorbo„ladi.
Aslida, agar sug‟urtaqiymatikutilayotganzararbilantengbo„lsa, (ya‟ni, 200 mingso„mko„rilishikutilayotganzararningsug‟urtapolisi 200 mingso„mbo„lsa), u holda investor tavakkalchilikniqabulqilmaslikka harakat qiladi.
Chunki, u aniqlanganmoliyaviyyo„qotishlarningo„rninito„ldirishuchuno„zinisug‟urtalaydi. Moliyaviytavakkalchiliknisug„urtalashuningdarajasinipasaytiruvchikengtarqalganusullardanbiridir.