Mavzu: Tijorat banklarida mijozlarning joriy hisob raqamlarini ochish va yuritish tartibi Bajardi: Tekshirdi: Samaqand – 2023 reja

birinchidan, kreditga suralayotgan summa bilan kreditga berilishi mumkin bo`lgan summa urtasida nomutannosiblik bulishi mumkin;
ikkinchidan, ortikcha bo`sh mablag’ga ega bo`lgan korxonaning mablag’larni vaktincha foydalanishga beradigan muddati mablag’ zarur bo`lgan korxonani kontougirmasligi mumkin;
uchinchidan, banklar ishtirokisiz korxonalarni tugridan tugri kreditlashda karz beruvchi karz oluvchi korxonaning moliyaviy axvolini tulik urgana olmasligi mumkin. Qarz oluvchining tulovga layokatsiz bulishi kreditor korxonaning xam moliyavy axvolining yomonlashuviga va boshka salbiy xollarga olib kelishi mumkin. Xalk xujaligidagi barcha bo`sh mablag’larning bank tomonidan yigilishi natijasida vujudga keladigan kredit resurslar xisobidan karz oluvchi korxonaga zarur bo`lgan summada, zarur bo`lgan muddatda kredit berishga imkoniyat yaratadi.

2.3. Tijorat banklarida joriy hisob kitoblarni yuritish tartibi

Vakillik hisobvaraqlari bo'yicha to'lovlarni amalga oshirishning asosiy printsipi bu hisobvaraqlardagi mablag'lar qoldig'i doirasida ularning aniq bajarilishi.

Hisobvaraqda mablag 'etishmasa, joriy operatsiyalarni amalga oshirish uchun banklar ma'lum shartlar asosida Rossiya Federatsiyasi Markaziy bankidan kredit olishlari mumkin.
Banklararo hisob-kitoblarni tashkil etishning ushbu printsipi tijorat banklarining depozit siyosatini takomillashtirish, ularning mablag'larini oqilona taqsimlash va har bir bankning boshqa banklar bilan uzluksiz hisob-kitoblarga bo'lgan yuqori javobgarligini talab qiladi.
Dunyo miqyosida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish tamoyillarini har hil xilma-xilligi bilan quyidagilar ajratib ko'rsatish mumkin, ular asosan mahalliy iqtisodchilar asarlarida uchraydi:
To'lovchining pul mablag'larini olishga roziligi printsipi;
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning maqbul tezligi printsipi;
To'lovning davriy ustuvorligi printsipi;
Naqd pulsiz to'lovlarni amalga oshirishda iqtisodiy samaradorlikni oshirish printsipi.
Keling, ushbu tamoyillarni batafsil ko'rib chiqaylik.
To'lovchining mablag'larni hisobdan chiqarishga roziligi printsipi, hisobvaraq egasi tomonidan ularni amalga oshirish uchun to'g'ridan-to'g'ri buyruq bo'lmasa, hisobvaraq bo'yicha operatsiyalarni amalga oshirish mumkin emasligini anglatadi. Bunday buyurtma har qanday to'lov vositasi shaklida bo'lishi mumkin (to'lov topshirig'i, chek va boshqalar), ma'lum miqdorda foyda oluvchi foydasiga operatsiya to'g'risida aniq ko'rsatma mavjud.
Naqd pulsiz to'lovlarning maqbul tezligi printsipi, ko'p jihatdan to'lovlarni to'lashning dolzarbligi bilan bog'liq bo'lib, bu to'lovchining shaxsiy shartlariga rioya qilishni anglatadi.
Zamonaviy avtomatlashtirilgan aloqa kanallari ushbu kontseptsiyaga yangi sifat bag'ishlaydi: ular aslida to'lovlarni amalga oshirish bosqichlarini bir-biriga uyg'unlashtiradi. Shunday qilib to'lovning zarurligi printsipi optimal to'lov tezligi printsipiga aylanadi. Masalan, mahsulotni to'lashda to'lov stavkasi mahsulotni xaridor tomonidan qabul qilingan vaqt, to'lov vaqti va etkazib beruvchining hisobvarag'iga mablag 'tushadigan vaqtning o'zaro bog'liq ko'rsatkichlari bilan belgilanadi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning maqbul tezligiga uchta uchta ko'rsatkichning mos kelishi natijasida erishiladi.
To'lovlarning ustuvorligi kreditning zanjirli reaktsiyasini tartibga solish zarurati bilan bog'liq. Qarz to'g'ridan-to'g'ri zanjirli reaktsiya bilan tavsiflanadi, bunda bank sotib olgan kompaniyaga to'lovni to'lash uchun yuboriladi korxonalar.
Shu bilan birga, korxona biron sababga ko'ra shoshilinch majburiyatlar bo'yicha to'lovlarni to'xtatib qo'yganda va muddati o'tgan qarz zanjir bo'ylab korxonadan korxonaga tarqalganda vaziyat yuzaga keladi. Bunday sharoitda to'lovlar ketma-ketligini tartibga solish pul-kredit siyosatining eng muhim masalalaridan biridir.
Muhokama qilingan printsiplar ularni saqlashning iqtisodiy samaradorligini oshirish printsipi bilan bevosita o'zaro bog'liqdir. Tijorat bankining pozitsiyasi bilan naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish xarajatlarining samaradorligi ushbu maqsadlar uchun sarf-xarajatlar va mijozlarning hisob-kitob operatsiyalari bo'yicha ko'rsatiladigan xizmatlardan olinadigan daromadlar nisbati bilan belgilanadi.
Makroiqtisodiy darajada, naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishda xarajatlar samaradorligi to'g'risida tushuncha, xarajatlar miqdorini hisob-kitoblarga investitsiyalar hajmiga bo'lish yo'li bilan aniqlanadigan koeffitsient beriladi.

Kredit fakatgina xar kunlik faoliyat bilan boglik ishlab chikarish va muomala jarayonining kika muddatli extiyojlari uchun emas, balki uzoq muddatga kapitalga bo`lgan extiyojni koplashga yo`naltiriladi. 60-yillardan boshlab banklar yirik mijozlarga xizmat ko`rsatishga ixtisoslasha bordi. Bu maksadni amalga oshirish uchun banklar mablag’larni jalb vuglish mikyosini, iste`mol uchun kreditlar berish kulamini kengaytirdi.

Tulovlarda vositachilik funktsiyasida banklar o`z mijozlarining topshirigiga asosan tulov jarayonlarini amalga oshiradi, xisob varaklariga mablag’larni kabul kiladi, pul tushumlarining xisobini olib boradi, mijozlarga pul mablag’larini beradi.⁶
Iqtisodiyotning globallashuvi sharoitida internet va elektron to'lov tizimi rivojlanib bank xizmatlarining shakllari va jadal o'zgarib bormoqda. Banklarning shunday operatsiyalaridan biri mijozlarning hisobvaraqlariga masofadan xizmat ko'rsatish hisoblanadi. Banklar mijoziarning hlsobvaraqlari bo'yicha masofadan ko'rsatishni Markaziy bankning «Bank hisobvaraqlariga masofadan xizmat ko'rsatish tizimlarida ish lash tarlibi to 'g'risida»gi nizom asosida amalga oshiradi (Nizom O'zbekiston Respublikasi Adliya 2010-yil 19-noyabr 2155-son bilan ro'yxatdan O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 201O-yil 23-oktabrdagj 34/8 - son qarori (N272l) bilan tasdiqlangan). Bank hisobvaraqlariga masofadan xizmat ko'rsatish bank va mijozi o'rtasidagi munosabatlarni avtomatlashtimo'ljallangan bo'lib, pul mablag'larini boshqarishning tezkorligini hamda bank operatsiyalarining sifatli qayd ta'minlaydi.
Tizim mijozni autentiftkatsiya qiladi, elektron to'lov hujjatlarini elektron to'lov hujjatlarini shifrlaydi, bank axborot tizimlarida qayta uchun aloqa kanallari orqali uzatadi va xabarlarini qabul qiladi, hlsobot shakllarini o'tkazish uchun chiqaradi Mijoz va bank o'rtasida masofadan xizmat ko'rsatish noma asosida unda ko'rsatilgan vaqtda am alga oshiriladi. Mijoz ish kunini boshlashli oldidan va kun davomida quyidagj tartibda ishill tashkil etadi:
-amaliyot kunida ishni boshlashdan oldin, o'zining shaxsiy hisobvarag'idagi amaliyot kuni aylanma va qoldiqlarini tekshiradi;
aylanma va qoldiqlar to'g'risidagi ma'lumotlar mos kelgan holda mijoz elektron to'lov hujjatlarini kiritadi. faqat to'lov topshiriqnomalarini qo'llashi mumkin. orqali to'lovlarini oshirishga yo'l qo'yilmaydi;
-hujjatlarni kiritish so'ng yakka tartibdagi tadbirkor yuridik xodimi (buxgalteriya hisobi va moliyaviy amalga oshiruvchi shaxs) hujjatning nusxasini uning elektron nusxasi taqqoslab tekshirishi va hujjatni o'zining elektron raqamli irnzosi tasdiqlanadi. mijoz tomonidan masofadan jo'natilgan hujjatlarni qabul qilgandan so'ng quyidagi ishlarni amalga barcha dasturiy ravishda deshifrlanadi, rekvizitlar nazorat qilinadi va qayta ishlash uchun amaliyot uzatiladi;
-to'lov amalga oshirilgandan so'ng elektron to'lov hujjatlarini reyestr ko'rinishida chop etiladi va bankning hujjatlar yig'majildiga tikiladi;
-mijozning hisobvarag’ida to'lov uchun mablaglar yetarli yoki mayjud bo'lmasa, bank hisobvarag'i bO'yicha shartnomada boshqa tartib ko'zda tutilmagan bo'lsa, mijoz tomonidan tizim orqali bankka yuborilgan electron to’lov topshiriqnomasi qayta ishlash uchun bank amaliyot kuniga qabul qilinmaydi va bu haqida mijozga xabar beriladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning ikkinchi tamoyili shundan iboratki, mijozlarning hisobvaraqlaridan pul mablag’larini ko’chirish_g ularning topshirig’i yoki roziligiga asosan hisobvaraqdagi mablag’lar chegarasida bajariladi.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksining ishlab chiqilishi va joriy etilishi munosabati bilan Markaziy bank tomonidan mijozlarning hisobraqamlari bo’yicha operatsiyalar o’tkazish tartibi belgilangan. Hisobvaraqlardan mablag’larni o’tkazish, hisobvaraq egasining topshirig’i asosida bajariladi, mijozlarning buyrug’isiz hisobvaraqlardagi pul mablag’lari faqat sud qaroriga binoan, qonunda belgilangan tartibda bank va mijoz o’rtasidagi shartnomaga asosan ko’chirilishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasi fuqorolik kodeksiga asosan mijozlarning hisobvaraqlarida barcha talablarni bajarishga pul mablag’lari etarli bo’lgan hollarda pul ko’chirilishi bo’yicha mijozning topshirig’i va boshqa hujjatlarning kelib tushishi tartibida hujjatlar to’lanishi lozim. Mijoz hisobvarag’ida barcha talablarni to’lashga mablag’lar etarli bo’lmagan taqdirda hujjatlarning to’lanishi O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1999 yil 22 yanvardagi «xo’jalik sub’ektlarining bankdagi» hisobvaraqlaridan pul mablag’larni ko’chirish to’g’risidagi 104-V sonli qarori bilan tasdiqlangan yo’riqnomaga asosan olib boriladi. Agar mijoz bilan bank o’rtasidagi kredit shartnomasi tuzilgan bo’lsa to’lovlar bank krediti hisobidan amalga oshirilishi mumkin.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning uchinchi tamoyili shundan iboratki, mablag’lar to’lovchining hisobvarag’idan o’chirilgandan so’ng oluchining hisobvarag’iga o’tkaziladi. Tijorat banklarining hisob cheklari bo’yicha pul o’tkazish bundan mustasno.⁷
Hisob-kitoblar bo’yicha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar orasidagi o’zaro e’tirozlar belgilangan tartibda bank ishtirokisiz ko’rib chiqilishi hisob-kitoblarni tashkil qilishning to’rtinchi tamoyilidir. Banklar o’z vaqtida to’lanmagan xujjatlar bo’yicha penyalarni hisoblash va undirishga javobgar emas. To’lovchi yuklab jo’natilgan mahsulotlar uchun o’z vaqtida to’lanmagan summaga hisoblangan penyani to’lovchi va mahsulot etkazib beruvchi o’rtasidagi tuzilgan xo’jalik shartnomasida ko’zda tutilgan tartibda to’laydi. Agar bank bilan mijoz o’rtasidagi penya hisoblash va undirish ko’zda tutilgan bo’lsa, bu holda bank o’z vaqtida to’lanmagan hujjatlar bo’yicha penya hisoblash va mahsulot sotuvchi korxona
foydasiga undirib berishi mumkin.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borishning beshinchi tamoyili xisob-kitob shakllarini tanlash bilan bog’liq. Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi hamda tovar pul munosabatlari rivojlanishi sharoitida xo’jalik yurutuvchi sub’ektlarning faoliyati naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish xo’jalik idoralari tomonidan hisob-kitob shakllarini erkin tanlash tamoyilidan kelib chiqadi va ular xo’jalik shartnomasida mustahkamlanadi. Xo’jalik organlarining shartnomaviy munosabatlariga bank aralashmaydi. Bu tamoyil hisob-kitob ishtirokchilarining o’zaro munosabatlarining ijobiy natijalari uchun moddiy javobgarligini oshirishga, hisob-kitob va shartnomaviy munosabatlarni tashkil qilishda iqtisodiy mustaqillikni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning oltinchi tamoyili to’lovning muddatliligidir. Bu tamoyil katta amaliy ahamiyatga egadir. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar to’lovning qanday muddatda kelib tushishi to’g’risidagi axborotga ega bo’lgan holda o’z mablag’larining aylanishini ratsional tashkil qilish_g qarz mablag’lariga bo’lgan zaruratni hisoblab ko’rishi_g shu bilan birga o’z balansining likvidligini boshqarib borishi mumkin bo’ladi. Mahsulot sotuvchi va oluvchi tomonlar kelishuviga ko’ra to’lovlar muddatli, muddatdan oldin hamda muddatli kechiktirilgan bo’lishi mumkin.
Muddatli to’lovlar quyidagi hollarda amalga oshiriladi:

• 
  Tovar jo’natilmasdan yoki xizmatlar bajarilmasdan oldin, bunday to’lovlar avans to’lovlari yoki oldindan to’lov ko’rinishida amalga oshiriladi.
  
• 
  Tovar jo’natilgandan keyin, ya’ni tovarni bevosita aktsept qilish yo’li bilan.
  
• 
  Yirik summaga tuzilgan shartnomalarda ko’rsatilgan summalarni bo’lib- bo’lib to’lash yo’li bilan amalga oshiriladi.
  

Muddati uzaytirilgan to’lovlar belgilangan muddatda to’lovni amalga oshirolmay qolgan hollarda, to’lov muddatini qandaydir muddatga cho’zish_g ya’ni yangi to’lov muddatini belgilashni bildiradi. Muddati uzaytirilgan to’lovlar tomonlarning moliyaviy ahvoliga zarar etkazmagan holda shartnomaviy munosabatlar doirasida bo’lishi lozim.
Muddati kechiktirilgan to’lovlar to’lovchi korxonaning hisobvarag’idan hujjatda ko’rsatilgan summani to’lash uchun pul mablag’lari bo’lmagan holatda yuzaga keladi. Agar korxona bankdan kredit olish huquqiga ega bo’lmasa hujjat korxona hisobvarag’iga pul kelib tushgandan so’ngina belgilan tartibda to’lanadi.
Yuqorida biz korxona va tashkilotlar o’z mablag’larini bankdagi hisobvaraqlarida saqlashlari lozimligi ta’kidlagan edik. Banklarda mijozlarga bir qator hisobvaraqlar ochiladi. Bular talab qilinguncha saqlanadigan depozitlar bo’yicha hisobvaraqlar, jamg’armali depozitlar va muddatli depozitlar bo’yicha hisobvaraqlardir. Talab qilungunchaga saqlanadigan depozitlar bo’yicha hisobvaraqlar ilgarigi hisob-kitob hisobvaraqlarga tenglashtirilgan bo’lib, xo’jaliklarning barcha operatsiyalari aynan mana shu hisobvaraqlardan o’tkaziladi. Jamg’armali va muddatli depozitlar bo’yicha hisobvaraqlar xo’jaliklar tomonidan qo’shimcha daromad olish yoki pul mablag’larini asta-sekin ko’paytirib borish maqsadida ochiladi.⁸
Naqd pulsiz hisob-kitoblar bir necha shakllarda olib boriladi va bu shakllar
vaqt o’tishi bilan o’zgarib borishi mumkin. Hozirgi kunda respublikada naqd pulsiz hisob-kitoblar O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilagan va halqaro amaliyotda qabul qilingan shakllarda tashkil etiladi. Hisob-kitob shakllari deyilganda huquqiy me’yorlarda ko’zda tutilgan, pul mablag’larining mahsulot etkazib beruvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi korxona va tashkilotlarning hisobvarag’iga yozish usuli_g hisob-kitob hujjatining turi va hujjatlar aylanishi tartibi bilan farq qiluvchi hisob-kitob turlari tushuniladi.
Korxonalar o’zlariga qulay bo’lgan hisob-kitob shaklini erkin tanlaydilar va uni o’zaro shartnomada mustahkamlab qo’yadilar. Naqd pulsiz hisob-kitoblar hozirgi kunda quyidagi shakllar orqali amalga oshiriladi:

• 
  To’lov topshiriqnomasi;
  
• 
  To’lov talabnomasi;
  
• 
  Akkreditiv;
  
• 
  Inkasso topshiriqnomasi;
  
• 
  Hisob-kitob cheki;
  
• 
  Memorial order;
  
• 
  Plastik kartochkalar.
  
• 
  Hisob-kitob shakllarining har birini keyingi paragraflarda batafsil ko’rib chiqamiz.
  
• 
  Naqd pulsiz hisob-kitoblar oldiga bir qator talablar qo’yiladi. Hisob- kitoblarni amalga oshirish jarayonlarida ularga amal qilish talab qilinadi. Bu talablar quyidagilar :
  
•