Mavzu: To’rtlamchi davr neotektonikasi toshkent-2023 To’rtlamchi davr geologiyasi va geomorfalogiyasi fani

1.1.2. Toʻrtlamchi davrda togʻ tizmalarining shakllanishi va ularning yer yuzasiga taʼsiri
Togʻ tizmalari Yer yuzasining eng koʻzga koʻringan xususiyatlaridan biri boʻlib, ular sayyora iqlimi, ekotizimlari va geologik jarayonlarini shakllantirishda hal qiluvchi rol oʻynaydi. Taxminan 2,6 million yil oldin boshlangan va hozirgi kungacha davom etayotgan to'rtlamchi davr muhim tektonik faollik, jumladan, bir nechta yirik tog' tizmalarining shakllanishi bilan ajralib turadi. Ushbu maqolada biz to'rtlamchi davrda tog' tizmalarining qanday shakllanishi va ularning Yer yuzasiga ta'sirini o'rganamiz.
Togʻ tizmalari tektonik va eroziya jarayonlari qoʻshilishi natijasida hosil boʻladi. Tektonik kuchlar Yer qobig'ini itarib, siqib chiqaradi, bu esa ko'tarilish va deformatsiya zonalarini yaratadi. Keyinchalik bu ko'tarilgan qobiq ob-havo va eroziyaga duchor bo'ladi, bu esa landshaftni cho'qqilar, tizmalar va vodiylarga aylantiradi. Toʻrtlamchi davrda togʻ tizmalarining shakllanishiga, birinchi navbatda, tektonik faollik, jumladan, tektonik plitalarning toʻqnashuvi, rift zonalarining paydo boʻlishi va vulqon faolligining kuchayishi sabab boʻlgan.
To'rtlamchi davrdagi tog' qurilishining eng dramatik namunalaridan biri bugungi kunda ham o'sib borayotgan Himoloydir. Himoloylar taxminan 50 million yil oldin boshlangan Hindiston va Evrosiyo tektonik plitalarining to'qnashuvi natijasida paydo bo'lgan. Ushbu plitalarning to'qnashuvining davom etishi Yerdagi eng baland tog' tizmasining shakllanishiga olib keldi, cho'qqilari 8000 metrdan oshadi.
Toʻrtlamchi davrda togʻ qurilishining yana bir misoli Janubiy Amerikadagi And togʻlarining shakllanishidir. And tog'lari taxminan 23 million yil oldin boshlangan Naska plitasining Janubiy Amerika plitasi ostiga tushishi natijasida hosil bo'lgan. Ushbu subduktsiya vulqon faolligi, ko'tarilish va deformatsiyaning murakkab tizimini yaratdi, natijada G'arbiy yarim sharda eng baland tog' tizmasi paydo bo'ldi.
Toʻrtlamchi davrda togʻ tizmalarining shakllanishi Yer yuzasiga, landshaftlar, ekotizimlar va geologik jarayonlarning shakllanishiga katta taʼsir koʻrsatdi. Tog' tizmalari havo va suv harakati uchun to'siq bo'lib, aniq iqlim zonalarini yaratadi va ob-havo sharoitlariga ta'sir qiladi. Ular shuningdek, ko'p turlari Yerning boshqa hech bir joyida uchramaydigan keng doiradagi turlar uchun yashash joyini ta'minlaydi. Bundan tashqari, tog 'tizmalari mineral resurslar, jumladan, metallar, ko'mir va neftning muhim manbalari hisoblanadi.
Biroq, tog' tizmalarining shakllanishi Yer yuzasiga ham salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Tog'lar qurilishi bilan bog'liq ko'tarilish va deformatsiyalar zilzilalar va vulqon otilishiga olib kelishi mumkin, bu esa aholi punktlari va infratuzilmaga juda katta zarar etkazishi mumkin. Bundan tashqari, tog 'tizmalari odamlar va yuklarning harakatlanishiga to'siq bo'lib, transport va aloqani qiyinlashtiradi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, toʻrtlamchi davrda togʻ tizmalarining shakllanishi Yer yuzasiga, landshaftlar, ekotizimlar va geologik jarayonlarning shakllanishiga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Tog' tizmalari muhim manbalar va yashash muhitini ta'minlay olsa-da, ular insoniyat jamiyatlari uchun jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Tog'lar qurilishiga olib keladigan jarayonlar va bu jarayonlarning Yer yuzasiga ta'sirini tushunish bizning tabiiy resurslarimizni boshqarish va geologik xavflar bilan bog'liq xavflarni yumshatish uchun juda muhimdir.