Mavzu: To’rtlamchi davr neotektonikasi toshkent-2023 To’rtlamchi davr geologiyasi va geomorfalogiyasi fani

2.1.1. Hozirgi kunda olimlar tektonik faollikni qanday o'rganmoqda va kuzatib boradi
Tektonik faollik deganda Yer qobig'i va mantiyaning harakati va deformatsiyasi tushuniladi, buning natijasida tog'lar, okean havzalari va vulqon faolligi paydo bo'lishi mumkin. Tektonik faollik insoniyat jamiyatlariga, jumladan zilzilalar, vulqon otilishi va tsunamilarga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shu sababli, u bilan bog'liq xavflarni tushunish va bu xavflarni kamaytirish uchun samarali strategiyalarni ishlab chiqish uchun tektonik faollikni o'rganish va monitoring qilish juda muhimdir. Ushbu maqolada biz olimlar bugungi kunda tektonik faollikni qanday o'rganishi va nazorat qilishini o'rganamiz.
Tektonik faollikni o'rganishda olimlar tomonidan qo'llaniladigan asosiy usullardan biri seysmologiyadir. Seysmologiya zilzilalar va boshqa tektonik faollik manbalari natijasida hosil boʻladigan seysmik toʻlqinlarni oʻrganadi. Seysmik to'lqinlar Yer qobig'i va mantiya bo'ylab tarqaladi va olimlar bu to'lqinlarni o'lchash uchun seysmometr deb ataladigan sezgir asboblardan foydalanishlari mumkin. Olimlar seysmik to‘lqinlarning qonuniyatlarini tahlil qilib, zilzilalar va tektonik faollikning boshqa manbalarini joylashishi, kattaligi va chuqurligini aniqlashlari mumkin.
Tektonik faollikni oʻrganishda olimlar tomonidan qoʻllaniladigan yana bir usul GPS (Global Positioning System) texnologiyasidir. GPS texnologiyasi sunʼiy yoʻldoshlar tarmogʻidan foydalanib, Yer yuzasidagi jismlarning aniq joylashuvi va harakatini aniqlaydi. Olimlar GPS yordamida tektonik plitalarning harakatini kuzatishi va ularning bir-biri bilan oʻzaro taʼsirini kuzatishi mumkin. Tektonik plitalarning vaqt o'tishi bilan harakatini kuzatish orqali olimlar tektonik faollikning uzoq muddatli qonuniyatlarini va u bilan bog'liq bo'lishi mumkin bo'lgan xavflarni yaxshiroq tushunishlari mumkin.
Seysmologiya va GPS texnologiyasidan tashqari, olimlar tektonik faollikni o'rganish va kuzatish uchun boshqa turli xil vositalar va usullardan ham foydalanadilar. Misol uchun, olimlar sun'iy yo'ldosh tasvirlari yordamida Yer yuzasidagi o'zgarishlarni, masalan, tektonik harakatlar natijasida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan quruqlikning deformatsiyasini kuzatishi mumkin. Olimlar, shuningdek, lazer diapazoni va sun'iy yo'ldosh tasvirlari kabi asboblar yordamida Yer yuzasini aniq o'lchashni o'z ichiga olgan geodezik tadqiqotlardan foydalanadilar.
Tektonik faollikni kuzatish uchun olimlar turli usullar, jumladan seysmologiya, GPS texnologiyasi va boshqa asboblar va asboblardan foydalanadilar. Bu usullar olimlarga Yer yuzasidagi o‘zgarishlarni kuzatish va tektonik faollik bilan bog‘liq xavflarni tushunish imkonini beradi. Tektonik faollikni o'rganish va monitoring qilish orqali olimlar insoniyat jamiyatlarini zilzilalar, vulqon otilishi va boshqa tektonik faollik manbalarining mumkin bo'lgan xavflaridan himoya qilishga yordam beradi.