Mavzu: To’rtlamchi davr neotektonikasi toshkent-2023 To’rtlamchi davr geologiyasi va geomorfalogiyasi fani

1-rasm. Yer sayyorasining raqamli tektonik faollik xaritasi
2-bob.TO`RTLAMCHI DAVRDA YER MAGNIT MAYDONINING SILJISHI VA UNING AHAMIYATI
Yer magnit maydoni sayyoramiz atrof-muhitining muhim tarkibiy qismi bo'lib, hayotni zararli quyosh nurlanishidan himoya qilish va ko'chib yuruvchi hayvonlarni boshqarishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Taxminan 2,6 million yil oldin boshlangan va hozirgi kungacha davom etayotgan to'rtlamchi davrda Yerning magnit maydoni sezilarli siljishlarni boshdan kechirdi va bu tabiiy va inson tizimlariga ta'sir ko'rsatdi. Ushbu maqolada biz to'rtlamchi davrda Yer magnit maydonining siljishi va uning ahamiyatini o'rganamiz.
Yerning magnit maydoni sayyora yadrosida erigan temirning harakati natijasida hosil bo'ladi. Bu magnit maydon Yerni zararli quyosh nurlari va kosmik nurlardan himoya qiluvchi qalqon vazifasini bajaradi. Bundan tashqari, magnit maydon uzoq masofalarni bosib o'tish uchun Yerning magnit maydoniga tayanadigan qushlar va dengiz toshbaqalari kabi ko'chib yuruvchi hayvonlar uchun navigatsiyada muhim rol o'ynaydi.
To'rtlamchi davrda Yer magnit maydoni bir necha muhim siljishlarni boshdan kechirdi. Ushbu siljishlar magnit maydonning shimoliy va janubiy qutblari almashinadigan magnit qutbli o'zgarishlar deb nomlanadi. Bu teskari aylanishlarning chastotasi vaqt o'tishi bilan o'zgarib turardi, ba'zi davrlar bir necha yuz ming yil ichida bir necha marta teskari o'zgarishlarni boshdan kechirgan, boshqalari esa millionlab yillar davomida teskari o'zgarishlarsiz o'tgan.
Eng so'nggi magnit qutblilik teskarisi taxminan 780 000 yil oldin sodir bo'lgan, bu Brunxes-Matuyama teskarisi sifatida tanilgan. Bu hodisa cho'kindi jinslardagi o'ziga xos magnit belgisi bilan ajralib turadi va Yer tarixini o'rganayotgan geologlar uchun belgi bo'lib xizmat qiladi.
To'rtlamchi davrda Yer magnit maydonining o'zgarishi tabiiy tizimlar uchun, ayniqsa navigatsiya uchun Yer magnit maydoniga tayanadigan ko'chib yuruvchi hayvonlar uchun sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Magnit maydondagi o'zgarishlar migratsiya naqshlarini buzishi mumkin, bu esa aholining kamayishiga va ekotizimlarning o'zgarishiga olib keladi.
Yer magnit maydonining o'zgarishi inson tizimlariga ham ta'sir qiladi. Yerning magnit maydoni zararli quyosh nurlanishidan himoya qiladi va magnit maydonning o'zgarishi radiatsiya ta'sirining kuchayishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, magnit maydondagi o'zgarishlar kompaslar va boshqa navigatsiya tizimlarining aniqligiga ta'sir qilishi mumkin, bu transport va aloqa uchun ta'sir qiladi.
Olimlar to'rtlamchi davrda Yer magnit maydonining o'zgarishini uning ahamiyati va potentsial ta'sirini yaxshiroq tushunish uchun o'rganishni davom ettirmoqdalar. Texnologiya va modellashtirish sohasidagi yutuqlar magnit maydondagi kelajakdagi o'zgarishlarni batafsil va aniq prognoz qilish imkonini berdi, tabiiy va inson tizimlari uchun muhim ma'lumotlarni taqdim etdi.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, to'rtlamchi davrda Yer magnit maydonining siljishi ham tabiiy, ham inson tizimlari uchun katta ta'sir ko'rsatadi. Yerning magnit maydoni hayotni himoya qilish va ko'chib yuruvchi hayvonlarni boshqarishda hal qiluvchi rol o'ynasa-da, magnit maydondagi o'zgarishlar ekotizimlarni buzishi va inson tizimlariga ta'sir qilishi mumkin. Yer magnit maydonining o'zgarishi bo'yicha keyingi tadqiqotlar uning ahamiyati va kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan ta'sirini tushunish uchun juda muhimdir.