Мавзу: Тупроқнинг физик хоссалари

• Reja:
• 1. Tuproq organik qismining kelib chiqishi, tarkibi va xossalari.
• 2. Tuproq gumusining tarkibi va xossalari.
• 3. Tuproq unumdorligi va uning ahamiyati.

• Yerning unumdorligi eroziya tufayli atigi 2,5 sm ga bo’lsa, uni tiklash uchun dexqonchilik to’g’ri yuritilganda 300 yil vaqt kerak,erdagi eroziya tabiat tomonidan sodir bo’lsa, u tez “tiklanadi”.
• 10 santimetrli hosildor er (gumus qobiq) paydo bo’lishi uchun tabiat ekokomponentlari 2000 yildan 7000 yilgacha ”mehnat qilib” vaqt sarflaydi. Demak, absolyut ko’rsatkichlarda ifodalanmaydigan,o’lchab bo’lmaydigan,ammo bebaho hisoblangan ekologik iymatning minglab yillar tabiat samarasi sifatida yuzaga keladi.
• Insoniyat tugunini yani ekokomponentning hosil bo’lish muddati bilan o’z ehtiyoji o’rtasidagi uyg’unligikning mezonini, ko’rsatkichini bilib o’shani amaliyotda qo’llay olsagina, ekokomponentlarning strukturasi (tuzilish) ko’rsatkichlariga zarar etkazmagan bo’ladi yoki Yaponyaliklar o’z tabiatining ekologik qiymatini avaylab saqlaganidek saqlay oladi.

1. TUPROQ ORGANIK QISMINING KELIB CHIQISHI, TARKIBI VA XOSSALARI

• Tuproqning organik qismi turli xildagi va tarkibdagi organik moddalardan tashkil topgan.
• Bu organik moddalar o‘simliklar, jonivorlar va mikroorganizmlarning xar xil darajada chirigan qoldiqlari va gumus yig‘indisidan iborat.

• Tuproq yuzasi va butun profilida to‘planadigan barcha o‘simlik va hayvon qoldiqlari organik moddalarning potensial manbai hisoblanadi.

• Tuproqlar organik qismining tarkibi taxminan quyidagi nisbatda bo‘ladi: 1) gumus – 85 %, 2) o‘simlik qoldiqlari – 10 %, 3) tuproq florasi va faunasi (zamburug‘lar, suv o‘tlari, bakteriya va aktinomitsetlar, yomg‘ir chuvalchanglari kabilar) – 5 % atrofida.

• 1) Тундра минтақаси – 150-2500 г/м² ;
• 2) Ўрмон-тайга минтақаси - 25000-40000 г/м² ;
• 3) Дашт минтақаси - 1200-2500 г/м² ;
• 4) Чўл минтақаси - 350-600 г/м² ;

• Tuproqdagi biomassa zahirasi, uning strukturasi, dinamikasi va tarkibi turli tabiiy mintaqalarda bir xil bo‘lmaydi. Ayniqsa yashil o‘simliklar eng ko‘p biomassa to‘plash imkoniyatiga ega.
• Ularning har yili to‘playdigan biomassasi umurtqasiz hayvonlar va mikroorganizmlarga nisbatan bir necha ming marta ko‘p bo‘ladi.

• Turli tabiiy-tuproq mintaqalarda quyidagi miqdorda o‘simlik va hayvon qoldiqlari to‘planishi mumkin:

• Tuproqda to‘planadigan organik qoldiqlarning tarkibida kul moddalar (Ca, Mg, K, P, Si, S, Fe singari), uglevodlar, oqsillar, lignin, lipidlar, mumlar, smolalar, oshlovchi moddalar va boshqa organik birikmalar bo‘ladi.

• Nitrifikatsiya – ammiakning nitrat kislotasiga qadar biokimyoviy o‘zgarish jarayoni bo‘lib, unda avtotrof, prototrof bakteriyalar ishtirok etadi. Nitrifikatsiya jarayoni 2 bosqichda o‘tadi.

• 1) 2NH3 + 3O2 → 2HNO2 + 2H2O + 158 кал;
• 2) 2HNO2 + O2 → 2HNO3 + 58 кал

• Denitrifikatsiya – azot kislotasining azotli kislotalargacha va nitratlarning nitritlarga va molekulyar azotga qadar qayta tiklanish jarayonidir.

• Gumus hosil bo‘lish tezligi, uning borish xarakteri qator omillarga, jumladan, o‘simlik qoldig‘ining miqdori va kimyoviy tarkibiga, tuproq namligi va aeratsiyasiga, muhit reaksiyasiga, oksidlanish - qaytarilish sharoiti-ga, mikrobiologik faoliyatning intensivligi-ga, mikroorganizmlar tarkibiga, tuproq mineral qismining mexanik, mineralogik va kimyoviy tarkibiga bog‘liq.
•  

• 2. Tuproq gumusining tarkibi va xossalari

• Organik moddalarning parchalanishi natijasida nisbatan oddiy moddalar, sintezlanganda esa juda murakkab birikmalar hosil bo‘ladi. Shunday qilib, barcha tuproqlarda bir vaqtning o‘zida 2 jarayon:
• 1. Minerallanish – murakkab organik birikmalarning oddiy moddalar (SO2, N2O, NH3 kabi) ga parchalanish;
• 2. Gumifikatsiya – gumus hosil bo‘lish jarayonlariga bo‘linadi.

• L.N.Aleksandrova tomonidan tavsiya qilingan
• organik qoldiqlarning gumusga aylanish tiplari

• Tuproq gumusi – murakkab kimyoviy tarkibli azot saqlovchi yuqori molekulyar moddalar kompleksi bo‘lib, odatda qoramtir tusli va tuproqqa singib ketgan hamda mineral qismi bilan juda mustahkam birikkan holatdadir.

• Tuproq gumusi tarkibi

• 1) Gumin kislotaning elementar tarkibi:
• C – 50-62 %, H – 2,8-6,6 %, O – 31-40 %, N – 3-6 %.
• 2) Fulvokislotaning tarkibi:
• C – 41-46 %, H – 4-5 %, O – 40-48 %, N – 2-4 %.

• Tuproqdagi gumus miqdoriga ko‘ra barcha tuproqlar shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
• 1. gumussiz - < 1 %;
• 2. juda kam gumusli - 1-2 %;
• 3. kam gumusli – 2-4 %;
• 4. o‘rtacha gumusli - 4-6 %;
• 5. eng yuqori gumusli – 6-10 %;
• 6. chirindili – 15-30 %;
• 7. torfli – > 30 %.

Tuproq tipi	0-20 sm qatlamda, t/ga	0-100 sm qatlamda
		t/ga	Maksimalga nisbatan, %
Podzol	53	99	13
O’rmon-dasht podzollashgan tuproqlar	109	215	30
Qora tuproqlar
а) Ishqorsizlangan	192	549	70
b) Tipik	224	709	100
v) Oddiy	137	426	60
To’q tusli kashtan	99	229	32
Bo’z	37	82	11

• Tuproqning o‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur suv, oziq elementlari va boshqa barcha shart–sharoitlar bilan ta’minlay olish qobiliyatiga TUPROQ UNUMDORLIGI deyiladi.

• Tuproq unumdorligining elementlari (omillari) va shart-sharoitlari ajratiladi.
• Tuproq unumdorligi elementlariga oziq moddalarning o‘simlik o‘zlashtira oladigan shaklda bo‘lishi, suv, havo va issiqlik kabi omillarning bo‘lishi kabilar kiradi.
• Tuproq unumdorligi shart-sharoitlariga tuproqning fizik, suv, havo, issiqlik xossalari, suv-fizik xususiyatlari, mexanik tarkibi, reaksiyasi kabilarni kiritish mumkin.

• Tuproqni madaniylashtirish.
• Tuproq unumdorligini doimiy yaxshi va yuqori holatda saqlab turish maqsadida insonlar tomonidan tuproq xossalarini o‘zgartirish jarayonlariga tuproqni madaniylashtirish deyiladi.
• Tuproqni madaniylashtirish usullari

• Tuproqning samarali unumdorligini oshirish usullari
• 1. Tuproqqa ishlov berish;
• 2. Organik va mineral o‘g‘itlar solish;
• 3. Turli meliorativ tadbirlarni o‘tkazish;
• 4. Almashlab ekish;
• 5. Yerlardan foydalanishni ilmiy asosda tashkil etish;
• 6. Tuproqning ekologik holatini yaxshilash.

• Tuproq eritmasining konsentratsiyasi uncha yuqori bo‘lmasdan, odatda, 1 eritmada eriganmoddalar miqdori bir necha grammdan oshmaydi. Ammo sho‘rlangan tuproqlardagi suvda eriydigan moddalar miqdori bir litrda o‘nlab va hatto yuzlab grammni tashkil etadi.
• Tuproq eritmasi tarkibidagi mineral va organik –mineral moddalar odatda, ionlar, molekulalar va kolloidlar shaklida saqlangan bo‘ladi. Bundan tashqari, tuproq eritmasi tarkibida СO2, O2 singari erigan gazlar ishtirok etadi.

Tuproq eritmasi tarkibida mineral birikmalarning anionlaridan: HSO-3, SO32-, NO3-,NO-2,SO42, CI-, H2PO–4, HPO24– va kationlaridan: Ca+, Mg2+, Na+, NH+4, K+, H+ singarilar bo‘ladi. Shuningdek , kuchli nordon tuproqlarda AI3+, Fe3+, botqoqlangan tuproqlarda esa G‘ye2+ bo‘lishi mumkin.

• Tuproq eritmasi tarkibida mineral birikmalarning anionlaridan: HSO-3, SO32-, NO3-,NO-2,SO42, CI-, H2PO–4, HPO24– va kationlaridan: Ca+, Mg2+, Na+, NH+4, K+, H+ singarilar bo‘ladi. Shuningdek , kuchli nordon tuproqlarda AI3+, Fe3+, botqoqlangan tuproqlarda esa G‘ye2+ bo‘lishi mumkin.
• Tuproq eritmasidagi temir va alyuminiy asosan organik moddalar bilan mustahkam kompleks birikmalar holidadir.

Tuprok eritmasining reaksiyasi aktual yoki aktiv ishkoriy xarakterga ega bulib, tuprokda kechadigan kimyoviy fizik-kimyoviy va biologik jarayonlarning borishiga shunigdek, o‘simliklaring o‘sib, rivojlanishga katta ta'sir etadi.

• Tuprok eritmasining reaksiyasi aktual yoki aktiv ishkoriy xarakterga ega bulib, tuprokda kechadigan kimyoviy fizik-kimyoviy va biologik jarayonlarning borishiga shunigdek, o‘simliklaring o‘sib, rivojlanishga katta ta'sir etadi.
• Tuprok eritmasining osmotik bositmi o‘simliklar xayotida muhim ahamiyatga ega. Osmotik bosim tuprok eritmasining konsentratsiyasiga va unga erigan moddalarning dissotsilanish darajasiga boglik. Tuprok eritmasidagi eng yukori osmotik bosim sho‘rhoklarda buladi.

1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Tuproqning_kimyoviy_tarkibi

• 1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Tuproqning_kimyoviy_tarkibi
• 2. https://uz.wikipedia.org/wiki/Tuproq
• 3. https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/geologiya/tuproqning-organik-qismi-va-unumdorligi

• E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT !