- Tuproqning agrofizik xossalari. Tuproqning mexanik tarkibi va struktura holati bilan bevosita bogiiq boigan agrofizikaviy xossalari hamda unda kechadigan fizikaviy jarayonlar tuproqning suv, havo va issiqlik rejimlari, shuningdek, o‘simliklaming o‘sib rivojlanishi da juda katta ahamiyatga ega. Tuproqning agrofizikaviy xossalari ko‘plab omillar, jumladan, tuproqning qattiq, suyuq, gazsimon qismi va tirik fazalari tarkibi, ular nisbati va o‘zaro ta ’siri kabilar bilan bevosita bogliqdir. Tuproqning agrofizik xossalariga tuproqning solishtirma oglrligi, hajmiy oglrligi, haydalma qatlam tuzilishi, plastikligi, yopishqoqligi kabilar kiradi. M a’lum hajmdagi absolyut quruq tuproq qattiq qismi oglrligining +4° haroratdagi xuddi shunday hajmdagi suvning og‘irligiga boigan nisbatiga tuproqning solishtirma oglrligi deyiladi. Tuproqning solishtirma oglrligi uning mineralogik tarkibi va chirindi miqdoriga bogiiq. Tuproq tarkibidagi minerallarning solishtirma oglrligi 2,25-4,0 oraligida boiib, organik moddalamiki 1,25 - 1,80 atrofidadir.
- Turli tipdagi tuproqlar va ularning ayrim genetikgorizontlarining solishtirma oglrligi bir xil bolmaydi. Umuman tuproqlarning o‘rtacha solishtirma oglrligi 2,5 - 2,7 atrofida boiadi. 28 Tabiiy holatdagi absolyut quruq tuproq vaznining shunday hajmdagi suv ogirligiga nisbati tuproqning hajmiy og‘ir!igi deyiladi va g/sm3 da ifodalanadi. Hajmiy ogirlik tuproqning mexanikaviy va mineralogik tarkibiga, chirindi modda miqdoriga, strukturasi, qovushmasi, shuningdek ishlanish darajasiga bogiiqdir.
Shuning uchun ham, tuproqning hajmiy ogirligi tuproq tipi, turiga, qatlamlaming tarkibi va xususiyatlariga ko‘ra 0,9 dan 1,8 gacha o‘zgarib turadi; sug£oriladigan bo‘z tuproqlarning hajmiy og‘irligi oitacha 1,2-1,4, og‘ir mexanik tarkibli botqoq tuproqlarda esa 1,7- 1,9 atrofida boiadi. Haydalma qatlam tuzilishi va uning ahamiyati. Tuproqning qattiq qisrni hajmining ular orasidagi kapillyar va nokapillyar kovakliklar hajmlariga nisbati haydalma qatlam tuzilishi deyiladi. - Shuning uchun ham, tuproqning hajmiy ogirligi tuproq tipi, turiga, qatlamlaming tarkibi va xususiyatlariga ko‘ra 0,9 dan 1,8 gacha o‘zgarib turadi; sug£oriladigan bo‘z tuproqlarning hajmiy og‘irligi oitacha 1,2-1,4, og‘ir mexanik tarkibli botqoq tuproqlarda esa 1,7- 1,9 atrofida boiadi. Haydalma qatlam tuzilishi va uning ahamiyati. Tuproqning qattiq qisrni hajmining ular orasidagi kapillyar va nokapillyar kovakliklar hajmlariga nisbati haydalma qatlam tuzilishi deyiladi.
- Tuproqdagi kovaklarning diametri 1-2 mm dan kichiklarini kapillyar, 2 mm dan kattalarini nokapillyar kovaklik deyiladi. Nokapillyar kovakliklardan suv faqat pastga harakat qiladi. Kapillyar kovakliklar ко‘paysa, ya’ni tuproq zichlashsa, suvning yuqoriga harakati tezlashadi. Kapillyar va nokapillyar kovakliklar nisbati 1:1 boiganda tuproqning suv, havo va oziq rejimi eng qulay boiadi. Tuproqning havo, suv, oziq va issiqlik rejimlari haydalma qatlam tuzilishiga bogiiq boiadi. Tuproqning haydalma qatlam tuzilishi muhim unumdorlik ko‘rsatkichi hisoblanadi. Tuproqning nokapillyar va kapillyar kovakliklar hajmining nisbati uning suv oikazuvchanligiga, suv koiaruvchanligiga, nam sigimiga, nam bugianishiga, havo almashinuviga va mikroorganizmlaming faoliyatiga ta’sir etadi. Tadqiqotchi olimlarning m a’lumotlariga qaraganda, ekinlar uchun qulay haydalma qatlam tuzilishi u
- Tuproqqa ishlov berish yordamida haydalma qatlamga kerakli tuzilish beriladi. Turli o‘simliklar tuproq zichligiga har xil talab qo‘yadi. Ko‘pgina o£sim1iklar tuproq zichligi 1,2 - 1,3 g/sm3 boiganda yaxshi o‘sadi. 29 2. T uproq unum dorligi deganda, o ‘sim likni butun vegetatsiya davom ida suv va oziq elem entlari bilan ta ’m inlash xususiyati tu sh u n ilad i. Tuproq unumdorligi yerga oqilona ta’sir etganda yaxshilanib boradi, noto£g‘ri ishlov berilganda esa, aksincha, pasayib boradi. Tuproq unumdorligi tabiiy va sun’iy turlarga bolinadi. Tabiiy unumdorlik tabiiy omillar ta’sirida paydo bo‘ladi hamda tuproq hosil bo‘lish sharoitiga, uning organik, mineral tarkibiga, kimyoviy va biologik xossalariga qarab yuqori yoki past bo‘lishi mumkin. Sun’iy unumdorlik inson tomonidan yaratiladi. Fan va texnika yutuqlaridan foydalanib inson tuproqning tabiiy xossalarini o‘zgartiradi. Dehqonchilikda qollanilayotgan yerga ishlov berish, sug'orish, o‘g‘itlash, almashlab ekishni joriy etish, sho£mi yuvish, sizot suvlar sathini pasaytirish kabi agrotexnik tadbirlar tuproqning sun’iy unumdorligini paydo qiladi.
- Tuproq unumdorligi potensial va samarali unumdorlikka ham bo‘linadi. Potensial unumdorlik tuproqdagi oziq elementlarining umumiy miqdorini ko£rsatadi. Samarali unumdorlik tuproqdagi o‘simlik o‘zlashtira oladigan oziq moddalar miqdori bilan belgilanadi. 0 ‘sim likni o ‘sishi va rivojlanishi u ch u n qulay sh aro it yaratilgan, zararli organizm lardan tozalangan tuproq m adaniylashgan tuproq deyiladi. Tuproq biologik, kimyoviy va fizikaviy usullarda madaniylashtiriladi. Biologik usul-bunda tuproqdagi organik moddalarning sintezlanishi va chirishini boshqarish, serhosil, navdor, kasallik va zararkunandalarga chidamli, mahalliy sharoitga moslashgan ekin navlarini ekish, almashlab ekishni joriy etish, bakterial o‘g‘itlami qo'llash kabi tadbirlar amalga oshirilishi lozim. Kimyoviy usul - bunda tuproqlarga har xil mineral, bakterial o ‘g‘itlar solinadi, ohak, gips va boshqa moddalar qo‘llanilib, tuproqda o‘simlik oson o‘zlashtiradigan holatdagi moddalar miqdori ko‘paytiriladi. Fizikaviy usul - bunda yerga fizik - mexanik ta’sir etiladi, ya’ni yerga har xil ishlovlar beriladi, tuproqning strukturali bo‘lishi va uning havo, issiqlik, suv va boshqa omillarini boshqarishda o‘tkaziladigan tadbirlar majmuasi amalga oshiriladi.
- Tuproq hosil qiluvchi yotqiziqlari bo‘lib - uchlamchi davr yotqiziqlari va boshqa qadimiy yotqiziqlar xizmat qiladi. Bu tuproqlarning yuqori qatlamida 0,3 dan 0,7% gacha gumus bo‘ladi. Sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlardan asosan yaylovlar sifatida yil bo‘yi foydalaniladi. Sug‘orishda kam darajada o‘zlashtiriladi, chunki yetarli darajada mayda tuproq qatlamiga ega emas, suv o‘tkazmaydigan qattiq va maydalanuvchan sho‘rlangan gipslashgan yotqiziqlardan iborat boTib, katta maydonda oddiy sug"orishdan cheklangan sur tusli tuproqlar o‘zining noqulay agrokimyoviy va suv — fizik xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Haydaladigan yerlarda gumus tarkibi 0,6% dan oshmaydi, hammasi suvda eruvchan tuzlari bilan sho‘rlangan, ularda karst va buziluvchan xususiyatlar uchraydi. Kuchli gipslashish darajasi 60% gacha boradi. Gips gorizontlari qalinligi 1,0 m gacha yetadi. Gips gorizontlarining zichlashishi oqibatidaildizlaming rivojlanishiga xalaqit qiladi. Bunday yerlaming melioratsiyasi juda mushkul va qimmatga tushadi.
Xulosa - Agronomlik nuktai nazardan tuproqning yuqori gorizontlari uvokli va donador struktura ko’proq ahamiyatga ega. Bu strukturalarning optimal kursatgichi 1 dan 5 mm gacha ulchamli strukturalar hisoblanib, ammo seryogin tumanlarda-bu kursatgich10 mm, qurg’oqchilik tumanlarda 2 mm atrofidadir. Tadqiqotlardan ma’lumki, qumloq va soz mexanik tuproqlarda optimal holidagi strukturaning bo’lishi uchun 0,25 mm dan katta agregat miqdori 70-80 % (jumladan, suvga chidamli agregatlar 40-60% ni) tashkil etishi muhim ahamiyatga ega. Yirik makrostrukturalar tuproqdagi eng kulay suv-havo xossalarini yuzaga keltiradi. Ulchamli 2 mm ga yaqin mikrostrukturalar esa tuproqning yuqori aeratsiyali sharoitida namni yaxshi saklab, shu bilan birga tuproqning eroziyaga chidamligini oshiradi. Makrostruktura bilan bir qatorda tuproq unumdorligida, ayniqsa 0,25 dan 0,05 mm gacha ulchamli mikrostrukturalarning roli ham katta. Mikrostrukturali agregatlar Markaziy Osiyoning bo’z tuproqlari sharoitida ekinlardan yuqori hosil oliishni ta’minlaydi. Strukturaning sifati ularning nafaqat ulchami bilan balki suvga chidamligi barchasining jihatdan mustahkamligi bilan ham belgilanadi. SHunday xususiyatga ega bo’lgan strukturalar uzoq vakt bo’zilmasdan saklanadi, ular yomgir va sug’orish ta’sirida changlanib ketmaydi, erga mexanik ishlov berilganda barkaror, chidamli bo’lib koladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
