Mavzu: Turkistonda 1917-yilgi ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar

3-masala:
Urush yillarida tashkil etilgan O`zbekiston Fanlar akademiyasi respublikada ilm-fanning markazi bo‘lib qoldi. 1946–1990-yillarda ko‘plab yangi ilmiy-tadqiqot institutlari, laboratoriyalar, ilmiy stansiyalar tashkil etildi. 80-yillarning boshlariga kelib akademiya tarkibida Qoraqalpog‘iston ASSR filiali va 35 ilmiy tadqiqot muassasalari faoliyat ko‘rsatdi. 38 ming ilmiy xodim, shu jumladan, 1215 fan doktori, 15664 fan nomzodi fanning turli sohalarida tadqiqot ishlari olib bordi.
Paxtachilik, sug‘orish ishlariga doir kompleks tadqiqotlar olib borildi. O`zbekison tuproqlarining klassifikatsiyasi tuzildi, u iqlimiy rivojlantirildi va kartalashtirildi. 60-yillarda akademik S.N.Rijov sug‘oriladigan tuproqlarning unumdorlik darajasi haqidagi tushunchani ishlab chiqdi va sug‘oriladigan tuproqlar tip sifatida belgilandi. A.N.Askomchenskiy, V.V.Pavlovskiy, R.A.Alimov va boshqalar suv to‘gonlarining yangi konstruksiyasi, gorizontal va vertikal zovurlar sistemasi, go‘za o‘stirishning takomillashgan texnologiyasini ishlab chiqdilar. Askademik A.S.Sodiqov g‘o‘zadan ostiruvchi moddalar va boshqa preparatlar sintez qildi. H.A.Rahmatullin, U.O. Oripovlar aniq ekish maqsadida chigitni tuksizlantirishnimg mexanik va aerokimyoviy usullarini ishlab chiqdilar. Seleksioner olim S.M.Mirahmedov va boshqalar paxtaning hosildor, tezpishar, tolasi sifatli yangi navlarini yaratdilar. Sholi, sabzavot va poliz ekinlarining yangi navlari yaratildi. Tut va ipak qurtining mahsuldor zotlari yaratildi.
O`zbekiston geologiyasini o‘rganish, foydali qazilmalarni topish borasida katta yutuqlarga erishildi. O`zbekistonlik olimlarning yer osti yadro taraqqiyoti, rudalarning intruziyalar bilan bog‘liqligi, yer osti va yuqori mantiyasini o‘rganish, zilzilalarning geoximik darakchilarini aniqlash sohasidagi tadqiqotlari va xulosalari xalqaro maydonda e’tirof etildi. H.M.Abdullayev, I.X.Hamroboyev, I.M.Isomuhammedov, X.N.Boymuham-medov, K.L.Boboyev, A.M.Akramxo‘jayev, X.T.To‘laganov, G`.M.Mav-lonov va boshqa olimlar dunyo rudalipetnografik provinsiyalari klassifi-katsiyasi, elementlarning geoximik klassifikatsiyasi, O`rta Osiyo litosferasining geologik-geofizik modellarini ishlab chiqdilar. Oltin, gaz va neft qazib chiqaruvchi sanoatlar, shisha, keramika, abraziv materiallar sanoati tarmoqlarini barpo etishga, aholi manzillarida yer osti suvlaridan foydalanishni yo‘lga qo‘yishga ko‘maklashdilar.
O`zbekistonda mashina va mexanizmlar nazariyasining rivojlanishi M.T.O`rozboyev, H.A.Rahmatullin, V.Q.Qobulov, H.H.Usmonxo‘jayev, G.A.Kojevnikovlar nomi bilan bog‘liq. Paxta terish mashinalari unumdorligini oshirish va stabilligi nazariyasi, richagli mexanizmlarni sintez qilihning yangi ilmiy yo‘nalishi ishlab chiqildi. Respublikada 1966-yilda Kibernetika instituti tashkil etilgach, akademik V.Q.Qobulov yetakchiligida sanoat va boshqa ishlab chiqarish korxonalarida kibernetika va hisoblash texnikasi vositalari asosida boshqarishning avtomatlashtirilgan sistemalari yaratiladi va joriy qilindi.
Akademik H.U.Usmonov rahbarligidagi kimyogarlarning ko‘p yillik tadqiqotlari natijasida paxta tolasining pishib yetilish jarayoni ochib berildi, texnologik xususiyatlar paxta naviga bog‘liq ekanligi aniqlandi, mashina terimining optimal muddatlari topildi. H.U.Usmonov jahonda eng yaxshi standartli paxta sellyulozasini olish texnologiyasini ishlab chiqdi, g‘ijimlanmaydigan gazlamalar olish usulini, bir qator polimer dorilarni yaratdi. Akademik O.S.Sodiqov va S.Yu.Yunusov yetakchiligidagi kimyogarlar o‘simlik moddalari, tabiiy birikmalar va sintetik moddalar ustida kompleks tadqiqot ishlari olib borib, 400 ta dorivor o‘simliklar turini o‘rgandilar, jumladan, 164 ta yangilarini aniqladilar. G`o‘zadan 80 dan ortiq moddalar ajratib olindi va tekshirildi. O.S.Sodiqov bioorganik kimyo fanining vujudga kelishiga ma’lum hissa qo‘shdi. Olim ixtiro qilgan limon va olma kislotalari olish texnologiyasi ko‘rgazmalarda oldingi o‘rinlarni egallab oltin medalga sazovor bo‘ldi.
Kardiolog olimlar yurak qon-tomir kasalliklari ustida ilmiy tadqiqotlar qilib gipertoniya kasalligi, ateroskleroz, miokard infarkti, stenokardiya, revmatizm kasalliklarining respublika iqlim sharoitiga bog‘liq xususiyatlarini ochib berdilar, bu kasalliklalarni davolash, oldini olish metodlarini takomillashtirdilar. O`zbekiston kardiologiya institutida yurakning ishemik kasalligi va gipertoniya kasalligining ba’zi tomonlari bo‘yicha yangi ilmiy xulosalar qildilar, davolash yo‘llarini ishlab chiqdilar. Nevropotologiya va psixiatriya sohasida asab sistemasining infeksion va qon tomirlari kasalliklari atroflicha o‘rganildi. N.Majidov, M.N.Qoriyev, R.P.Po‘latova va boshqa olimlar asab sistemasi qon tomirlari kasalliklari, miyaga qon quyilishi natijasida vujudga keladigan insult, o‘tkinchi miya qon aylanishining buzilishi kabi kasalliiklarning kelib chiqish sabablari, rivojlanishi, davolash va oldini olish metodlarini ishlab chiqdilar.
Ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasida ham birmuncha muhim tadqiqotlar olib borildi. Arxeolog, etnograf, antropolog olimlarning izlanishlari natijasida o‘zbek xalqining etnik tarkibi, etnogenezi shakllanishi tarixiga oid asarlar yaratildi. O`zbekiston qadimgi davrdan odamlar yashab kelayotgan o‘lka ekanligi, ajdodlarimiz bundan 3000–2500 yillar ilgari shaharlar bunyod etgan, boy moddiy va ma’naviy madaniyatga ega bo‘lgan xalq ekanligi isbotlandi. Biroq ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasidagi tadqiqot ishlari marksizm-leninizm doirasida qolib ketdi. Sotsializm g‘alabasi, O`zbekistonning nokapitalistik taraqqiyot yo‘li, rivojlangan sotsializm qilinganligini asoslash, millatlar va sinflarning yaqinlashuvi natijasida kishilarning yangi tarixiy birligi – sovet xalqining vujudga kelishi, burjua va revizionistik ta’limotlarni tanqid qilish kabi behuda samarasiz masalalar bilan o‘ralashib qoldi.
50–80-yillarda adabiyotda roman va qissachilik janrlari rivojlandi. Urush voqealari, mehnatkashlarning front orqasidagi mehnati Oybekning “Nur qidirib”, Sharof Rashidovning “Qudratli to‘lqin”, Shuhratning “Shinelli yillar”, Said Ahmadning “Ufq”, Odil Yoqubovning “Er boshiga ish tushsa”, Hamid G`ulomning “Toshkentliklar” romanlarida aks ettirildi. Urushdan keyingi tiklash, tinch qurilish davri hayotini tasvirlovchi Oybekning “Oltin vodiydan shabadalar”, Abdulla Qahhorning “Qo‘shchinor chiroqlari” va “Sinchalak”, Sh.Rashidovning “G`oliblar” va “Bo‘rondan kuchli”, I.Rahimning “Ixlos” kabi roman va qissalari yaratildi. Yozuvchi Parda Tursunning “O`qituvchi” romani qishloq ziyolilarining faoliyatini ochib berdi. Pirimqul Qodirovning “Uch ildiz” va “Qora ko‘zlar”, O.Yoqubovning “Muqaddas” va “Diyonat”, Mirmuhsinning “Umid” asarlarida yosh zamondoshlarning ma’naviy qiyofasi, hayoti va mehnati o‘z ifodasini topgan. Rahmat Fayziyning “Hazrati inson”, O`lmas Umarbekovning “Qiyomatli qarz”, O`tkir Hoshimovning “Nur borki, soya bor” romanlarida odob-ahloq, tarbiyaviy masalalar mahorat bilan bayon etiladi.
G`afur G`ulom, Zulfiya, Uyg‘un, Hamid G`ulom, Turob To‘la, Quddus Muhammadiy, Maqsud Shayxzoda, Sulton Akbariy, Saida Zunnunova va boshqa shoirlar o‘zbek she’riyatini yangi bosqichga ko‘tardilar. Habibiy, Sobir Abdulla, Chustiy, Po‘lat Mo‘min, Akmal Po‘lat va boshqalar o‘zbek qo‘shiqchiligini zanmonaviy mavzular bilan boyitdilar. O`zbek she’riyatining 60-80 yillardagi taraqqiyoti Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, J.Kamol, N.Narzullayev, B.Boyqobilov, G`.Jo‘rayeva, O.Hojiyeva, H.Xudoyberdiyeva, O.Matjon va boshqa ko‘plab shoirlarning ijodiy kamolati bilan bog‘liq holda ro‘y berdi. Uyg‘unning “Abu Rayhon Beruniy”, O.Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi”, M.Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” kabi tarixiy mavzudagi asarlari yaratildi.
Biroq adabiyot ham kommunistik mafkura doirasidan chiqa olmadi. Badiiy asarlar, asosan, ommaga mafkuraviy ta’sir etuvchi vosita rolini bajardi. Yozuvchi va shoirlar sinfiylikka, partiyaviylikka, marksizm-leninizm aqidalariga asoslangan holda ijod qilishga majbur bo‘ldilar. Ijod erkinligining chegarasi partiya organlari va senzura tomonidan belgilanar edi. Shu boisdan badiiy asarlarda jamoatchilikni to‘lqinlantirib kelayotgan haqiqiy ijtimoiy va ma’naviy muammolar o‘z ifodasini topmadi.
O`zbekistonda teatr va musiqa san’ati birmuncha o‘sdi. Hamza nomidagi o‘zbek drama teatri jamoasi V.Shekspirning “Otello” va “Yuliy Sezar”, Uyg‘unning “Navbahor”, Abdulla Qahhorning “Shohi so‘zana”, N.Hikmatning “Bir sevgi afsonasi”, Rabindranat Tagorning “Gang daryosining qizi”, Uyg‘un va Izzat Sultonning “Alisher Navoiy”, M.Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” asarlarini sahnalashtirdi. O`zbekiston teatr jamoalari 60–70-yillarda I.Sultonning “Noma’lum kishi”, S.Azimovning “Qonli sarob”, Oybekning “Qutlug‘ qon”, Uyg‘unning “Qotil”, A.Qahhorning “Ayajonlarim”, Said Ahmadning “Kelinlar qo‘zg‘oloni”, O`.Umarbekovning “Shoshma quyosh” va boshqa asarlari sahnalashtirilib, tomoshabinlar olqishiga sazovor bo‘ldilar. Bular jumlasiga o‘zbek akademik drama teatri tomonidan sahnalashtirilgan jahon klassikasi shoh asarlari – Shekspirning “Qirol Lir”, “Hamlet” dramatik asarlarini ham kiritish mumkin. O`zbek teatrining rivojlanishiga rejissyorlardan M.Uyg‘ur, Ye.Bobojonov, A.Ginzburg, T.Xo‘jayevlar, aktyorlardan A. Hidoyatov, O.Xo‘jayev, A.Bakirov, S.Eshonto‘rayeva, Sh.Burhonov, N.Rahimov, R.Hamroyev, Z.Muhammadjonov, B.Qoriyeva, Ya.Abdullayeva, G`.A’zamov, Yo. Ahmedov, T.Oripov, T.Azizov, Q.Xo‘jayev, P.Saidqosimov va boshqa san’atkorlar salmoqli hissa qo‘shdilar. Xalqimiz o‘zbek san’atini baland ko‘targan Yu.Rajabiy, H.Nosirova, M.Turg‘unboyeva, Tamaraxonim, G.Izmailova, S.Qobulova nomlarini hurmat bilan e’zozlab kelmoqda. M. Ashrafiy nomidagi O`zbek davlat konservatoriyasi va o‘zbek filarmoniyasining musiqali jamoalari o‘zbek va boshqa respublikalar bastakorlarining asarlarini targ‘ib qildilar. Faqat T.Jalilov nomidagi O`zbek davlat orkestri repertuaridan 13400 ga yaqin asarlar o‘rin oldi. “Lazgi”, “Shodlik”, “Go‘zal” xoreografik ansambllari ham o‘zbek va boshqa qardosh xalqlar ashula va raqslarini namoyish etdilar. “Bahor” xalq raqs ansambli, “Yalla” vokal cholg‘u ansambllari jamoalarining konsertlari xalqqa manzur bo‘ldi.
50–80-yillar o‘zbek kino san’atining yuksalish yillari bo‘ldi. N.G`aniyev yaratgan “Tohir va Zuhra” (1945), “Xo‘ja Nasriddinning sarguzashtlari”, “Farg‘ona qizi” kabi kinofilmlar xalq olqishiga sazovor bo‘ldi. K.Yormatov yaratgan “Alisher Navoiy” (1947) biografik-tarixiy filmi shuhrat qozondi. 50–60-yillarda rejissyor K. Yormatovning “Ibn Sino” (1957), “Osiyo ustida bo‘ron” (1965), “Qora konsulning halokati” (1970) filmlari, rejissyor L.Fayziyevning “Ulug‘bek yulduzi” (1965) filmida o‘zbek xalqining tarixiy o‘tmishi aks ettirildi. 60–70-yillarda o‘zbek kino san’atiga yosh, talantli rejissyorlar va aktyorlar kirib keldi. Sh.Abbosov, A.Hamroyev, R.Botirov, E.Eshmuhammedov, H.Ahmarov shular jumlasidandir. Sh.Abbosovning “Mahallada duv-duv gap” (1961), “Sen yetim emassan” (1963), “Toshkent – non shahri” (1970), “Abu Rayhon Beruniy” (1974), A.Hamroyevning “Shiddat” (1971), R.Botirovning “Seni kutamiz, yigit” (1972), E.Eshmuhammedovning “Nafosat” (1967) va “Umid qushi” (1975) kabi filmlarida davr farzandlarining hayoti izlanishlari tasvirlangan. Rejissyor M.Qayumovning “Bahordan bahorgacha” (1963), “Mirzacho‘l” (1975), “Paranji”(1977) lentalari Butunittifoq va jahon kinofestivallarida tomoshabinlarga manzur bo‘ldi va birinchi yuksak mukofotlarga sazovor bo‘ldi. 1968-yildan boshlab Toshkentda har 2 yilda bir marta “Tinchlik, sotsial taraqqiyot va xalqlar ozodligi uchun” shiori ostida Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlarining xalqaro festivali o‘tkazilib turildi. Bu o‘zbek kino san’atining rivojlanishiga ijobiy ta’sir etdi, albatta. Biroq kino san’ati ham mafkuraviy zug‘um ostida bo‘ldi, kommunistik mafkura, marksizm-leninizm g‘oyalarini kinofilmlar orqali tashviq qilish ustun o‘rinni egalladi.
Bu yillarda tasviriy san’at ham rivojlandi. Ch.Ahmarov va O`.Tansiqboyevlar devoriy rasmlar, mozaika va manzara janri bo‘yicha, V.Ye.Kaydalov va M.Nabiyevlar portret janri bo‘yicha muhim asarlar yaratdilar. Rassomlar, haykaltaroshlar va arxitektorlar birlashib yirik monumental binolarni, maydonlarni ta’mirlash, rassomlik va haykaltaroshlik asarlari bilan bezatish an’anaga aylandi. Poytaxtning yirik jamoat binolari M.Usmonov rahbarligida ganch o‘ymakorligi, Q.Haydarov va O.Fayullayev rahbarligida yog‘och o‘ymakorligi bilan bezatildi.
O`zbekistonda qadimdan sirk san’ati rivojlanib kelmoqda. 1976-yilda Toshkentda zamonaviy sirk binosining qurilib foydalanishga topshirilishi sirk san’atining yanada rivojlanishiga qulay imkoniyat yaratdi. O`zbek sirk ustalari Toshkenboyevlar, Zaripovlar, Xo‘jayevlar, Madaliyevlar va masxaraboz-qiziqchi Akrom Yusupov va boshqalarning chiqishlari, dasturlari nafaqat O`zbekistonda, shuningdek, boshqa mamlakatlarda ham muvaffaqiyatli namoyish qilindi va tomoshabinlarga manzur bo‘ldi.
Shunday qilib, respublika madaniy-ma’naviy hayotida 1946–1990-yillarda muayyan yutuqlarga erishildi. Xalq maorifi, oliy va o‘rta maxsus ta’lim tarmog‘i ancha rivojlandi, aholining umumiy savodxonlik darajasi o‘sdi, mutaxassislar, ijodiy ziyolilar safi sezilarli darajada kengaydi. Fan, adabiyot va san’at rivojlandi. Ilmiy, badiiy va musiqa asarlari yaratildi, ma’naviy hayotda iste’dodli yoshlar o‘rin ola boshladi. Biroq ma’naviy hayotda muammolar ham to‘planib bordi, ziddiyatlar yanada kuchaydi. Umuminsoniy qadriyatlar va har bir xalqning milliy xususiyatlariga sinfiylik, partiyaviylik tamoyili asosida yondoshadigan KPSSning madaniy siyosati ma’naviy hayotni inqirozga duchor etdi. Ma’naviy madaniyatni kommunistik mafkuralashtirish, ma’naviy hayotni ma’muriy-buyruqbozlik usullari bilan boshqarish madaniy hayotga zarar yetkazdi, uni tanazzulga uchratdi. O`zbek xalqi nafaqat o‘z mulliy qadriyatlari, an’analari va tilidan, shuningdek, umuminsoniy qadriyatlardan ham tobora begonalashtirib borildi.