Mavzu: turkiy tillarning shakllanishi va taraqqiyoti

3. O'ZBEK XALQINING SHAKLLANISHI VA TARAQQIYOTI
Manbalarning guvohlik berishicha, o‘zbeklar qadimdan mo‘g‘ul, tungusmanjur, koreys, yapon, shuningdek, barcha turkiy tilli xalqlar bilan birgalikda
Oltoy tillar oilasiga mansub so‘zlashuvchi xalqlardan biri hisoblanadi . Chunki
Oltoy tili dastlab 2 guruhga tungus-manjur va turk-mo‘g‘ul tillariga. Turk-mo‘g‘ul
tili esa o‘z ichida yana turk va mo‘g‘ul tillariga ajralib ketadi. O‘zbek tili hozirda
o‘z adabiy tiliga ega bo‘lgan 30ga yaqin turkiy tillarning etnik tarkibi va nufuzi
jihatidan keng tarqalgan, o‘zining boy adabiy manbalariga ega bo‘lgan til sanaladi.
O‘zbek xalqi o‘zining uzoq tarixiga ega bo‘lib, ilmiy, badiiy adabiyotlarda
davlar mobaynida o‘zbek xalqi va uning tili “turk”, “sart”, “chig‘atoy” hamda
“o‘zbek” atamalari bilan nomlanib kelmokda. Mazkur atamalarning kelib chiqishi,
ya’ni etimologiyasi xususida xitoy yilnomalari, qadimgi turk bitiklari, eski turkiy
manbalar hamda tarixchi va turkolog olimlarning tadqiqotlarida xarakterli
ma’lumotlar keltirilgan.⁸ Ayniqsa, Mahmud Koshg‘ariy, Navoiy, Bobur, Bartold,
Tolstov, Bernshtam, Vamberi, Radlov, Budagov, Kononov, Blagova, B.Ahmedov,
G‘.Abdurahmonov Q.Mahmudov va boshqalarning ilmiy ma’lumotlari diqqatga
sazovordir. Dastavval o‘zbek xalqi turk deb yuritilgan. Shuni aytish kerakki,
o‘zbeklargina emas, O‘rta va Markaziy Osiyoda yashaydigan barcha turkiy xalqlar
turk nomi bilan atalgan. Jumladan, qoraqalpoq, qozoq, qirg‘iz, turkman, uyg‘ur.
Volga bo‘yidagi tatar, boshqird, chuvash, Kavkazdagi ozarbayjon, qumiq kabi
xalqlar ham turk deyilgan. Turk atamasi haqida ma’lumotlar Sharq manbalarida VI
asrdan uchraydi. V.Bartoldning fikricha, turk atamasi dastlab ijtimoiy-siyosiy,
ya’ni qabilalar harbiy uyushmasi ma’nosini anglatgan. Bu fikrni A.Bernshtam va
S.Tolstovlar qo‘llab-quvvatlaydi. Agar O‘rxun-enasoy bitiklaridagi turk atamasini
nazarda tutsak, u qabilalar uyushmasi ma’nosidadir.
Ma’lumki, VI asr o‘rtalaridagi Oltoy, Yettisuv va Markaziy Osiyodagi birbiriga yaqin lahjalarda so‘zlashuvchi qabila va elatlar birlashib, turk xoqonligini
barpo etganlar. Ular tarkibiga kirgan qabilalar turklar deb atalgan. O‘rxun-enasoy
bitiktoshlarida bu atama turk bodun - “qora oddiy xalq” va kök (erkin, ozod) türk
tarzida qo‘llanilgan. Xitoy yilnomalarida tük-yü - tüg-yü shaklida ishlatilgan.
Xitoyliklarda “r” ishlatilmaydi. U “dubulg‘a” ma’nosini ifodalagan. Shu ma’noda
aytish mumkinki, turk nomi askarlarning bosh kiyimiga nisbatan berilganligi
ehtimoldan xoli emas. Masalan: qoraqalpoqlar, qizilboshlar.
Bartold, Bernshtam hamda Tolstovlar turk so‘zi siyosiy, ijtimoiy,
keyinchalik qabilalar uyushmasi nomini bildirgan degan xulosaga kelganlar.
Markaziy Osiyo xalqlari tarixi bilan shug‘ullanuvchi olimlar (I.Bichurin,
N.Gumilyov va boshqalar)ning fikriga ko‘ra eng qadimgi turkiy zabon xalq Xitoy
solnomalarida miloddan avvalgi 1756 yildan boshlab esga olingan bo‘lib, u xalq
“xun”. “xunlar” deb atalgan. Ularning tili turkiy bo‘lishiga qaramay, ularning o‘zi
ham, boshqa turkiy zabon xalqlar ham u davrda turk deb atalgan. Turk so‘zi etnik
(xalq) nom sifatida milodiy V asrdan boshlab uchraydi. V asrning ikkinchi yarmiga
kelib Markaziy Osiyodagi Xun davlati parchalanib ketgan. Lekin shunday bo‘lsa
ham xunlarning uncha katta bo‘lmagan bir toifasi o‘z atrofiga qisman mo‘g‘ul va
xitoy muhojirlarini birlashtirib, hech qanday hokimiyat va davlatga bo‘ysunmagan
holda ko‘chmanchilik qilib kun kechirgan.⁹ O‘sha xun toifasini keyinchalik ularga
qo‘shilgan mo‘g‘ullar türk ütü (mo‘g‘ulchada “bo‘ri urug‘i”) deb nom bergan.
Xunlarning bir urug‘i o‘zlarini bozqurt deb atagan. Lekin atrofdagi qabilalarga
ularning mo‘g‘ulcha nomi ko‘proq ma’qul kelgan. VII asr boshlariga kelib, o‘sha
qabilalar uyushmasi son jihatdan ortib va ismida oxirgi ütü qismi tushib qolib,
faqat “türk” deb atash odat tusiga kirgan.
Yusuf Xos Hojib “Qutadg‘u bilig” dostonida asr tilini turkcha deb ataydi.
“Turk” nomi Koshg‘ariyning «Devonu lug‘atit turk» asarida keng ma’noda hamma
turkiy qabilalarga nisbatan va tor ma’noda Sharqiy turklarga nisbatan qo‘llangan.
Alisher Navoiy o‘z asarlarida turkiy tilda so‘zlashuvchilarni turk, turkigo‘ylar,
atrok nomlari bilan tilga oladi. Turk yurtlarini turk eli, turkiy tilni esa turk (turk
tili, turk lafzi, turk alfozi), turkcha, turkcha til deb ataydi: Turk alfozi bila surdum
maqol. Ayni paytda, Navoiy bu atamani o‘zbeklarning bobolariga nisbatan
qo‘llagan o‘rinlar ham bor: Agar bir qavm, gar yuz yo‘qsa mingdur, Muayyan turk ulusi xud meningdur. Ko‘ngul bermish so‘zumga turk jon ham, Ne yolg‘iz turk, balki turkmon ham. “Boburnoma”da bu atama o‘zbeklarga nisbatan qo‘llanish barobarida
kuchli, qadriyatli ma’nolarida ham ishlatilgan: eli turkdur; turk va mardona kishi
edi. Bobur ularning tilini turkiy deb ataydi. “Shajarai turk” asarida Navoiydagi
kabi turk etnonimi ham o‘zbek, ham turkiylarga nisbatan qshllanishda bo‘lgan, tili
esa turkiy nomi ostida qayd etilgan. V.Radlov urug‘ (VI-VII) nomiga aloqador deydi. G.Vamberining fikricha, turk so‘z “sodda” ma’nosini bildirgan. Qiyoslang, turkona odam, turkona dori.
Keyingi davrlarda yaratilgan asarlarda atamaning ishlatilish doirasi toraygan. Uni Anato‘li turklari o‘zi va tilining nomi sifatida saqlab qoldi.
Hasan Ato Abushiy “Turkiy qavmlar tarixi” kitobida turonliklar va turklar
to‘g‘risida quyidagicha fikr yuritiladi: “Avlodi Yofasdin” mo‘g‘ul qiyofali bir
odam (Muarrixlar qavlincha Turk) qavm va qabilasi ila Osiyo tog‘lari tegrasii
kelub yerlamishlar. Tarix va ilim qiyofa va ilm-as-sina ulomasining taftishi va
tahqiqi ila qavmi turoniyadan ushbu qavmlar sanaladilar: Xitoy-Chin, HinduxitoyMochin, Tibet-Onnom xalqlari Yopun qavmi, Quriyo xalqlari Fin urug‘lari, Turk xalqi, Totar va Mang‘ullar, Tung‘uslar, Buryotlar, Molay urug‘lari qutb-shimol tarifindagi Gipirburi xalqlari, Yo‘lqog‘ir, G‘ilok, Oyin, Komchadali, Chukut, Quryon, Numulus, Iskumus, Oliyut, Tiling‘ut va g‘ayrlar. Bu ilm ila uzoq vaqt shug‘ullangan va yaqin oshnalanmish nemis ulamosindin Fridrix Mullir qavmi
Turoniyadin ellik ikki qavm sanaydir.¹⁰ Ushbunda zikr etilmishlardin ba’zilari yana
ko‘p qavmga bo‘linadilar. Masalan, turk urug‘i qavmi (uchun) o‘n yetti urug‘,
firqaga bo‘linmishdir. Ushbu qavmlar barchasi forsiylarning Turok atalmish
Turkiston sahrosidin sochilmish xalq o‘lduqlari uchun qavmi Turoniya atalmishdir.
Tub o‘rinlari Oltoy qavmlari xalqiningda ko‘bragi O‘g‘ir va yo Uyg‘ur ismindagi
qabiladin torqaldig‘i uchun O‘g‘ir Oltoy atalmishdir. Turk urug‘larining ham
barcha shubg‘alarinda mang‘ul qiyofati ochiq mushuhada o‘linmishdir. Boshqa
qavmlar ila qotishmagan xolis turklar xos mung‘ul- lardan-da ortiqroq mang‘ul
qiyofatinda tobilmishdir”2. Shu tariqa, turklarning madaniyati, dini, davlat tuzilishi
dexqonchililigi savdo va tijorat sanoati, yozuvi, ulardan qolgan yodgorliklar,
ularning armiyasi, ilm-ma’rifati va boshqalar to‘g‘risida ham ma’lumot beriladi.
Shunday qilib, turk so‘zining o‘tmishda urug‘, elat, kuchli, qudratli, alohida
jangchi guruhi, dubulg‘a, sodda ma’nolari bo‘lgan. Shuningdek, bu ham o‘zbek va
boshqa boshqa turkiy tilli xalqlarga nisbatan ham qo‘llangan (turkiy, qashqar
turkiysi, o‘zbek turkiysi, turkman turkiysi singari).