Mavzu: turkiy tillarning shakllanishi va taraqqiyoti
Download 54.52 Kb.
|
TURKIY TILLARNING SHAKLLANISHI VA TARAQQIYOTI
Tuzub o‘zbak shilonining kuyini Supurib yuz bila qaysar uyini (Lutfiy).
Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonida Iskandar qo‘shinlari- ning o‘ng qanotida borayotgan yuz ming o‘zbek va mang‘it samarqanddan Chingacha saf tortgani tasvirlanadi. Qolaversa, ulug‘ shoir o‘zbek nomini qayta-qayta tilga olar ekan, har safar bu xalqqa xos biron fazilatga e’tibor qaratadi: Halol ona sutidek gar o‘zbakim tutsa, Tobuq qilib, yukinib, tustog‘on ichinda qimiz. XVI asr boshlarida o‘zbek xalqi va uning tili o‘zbek nomi bilan ham yuritilgan. Buni Muhammad Solihning «Shayboniynoma»sida keltirilgan quyidagi baytdan ham bilish mumkin: Holi aning yeri Turkistondur O‘zbak eliga muazzam xondur. Abulg‘ozi Bahodirxon “Shajarai turk” asarida shunday jumlani o‘qiymiz:barcha Jo‘chi elini o‘zbek eli dedilar. A.Asqarovning yozishicha, Shayboniyxon Movarounnahrga qo‘shin tortib kelganda, uning qo‘shinida 92 urug‘ suvoriysi xizmat qilgan. Vaholanki, u paytda Dashti Qipchoqda bor-yo‘g‘i 27 ta urug‘ga mansub aholi yashagan. 92 bovli o‘zbek qavmining asosiy qismi esa allaqachon hozirgi O‘zbekiston hududining o‘troq aholisi edi. Xurshid Davron “Samarqand xayoli” kitobida atamaning kelib chiqishini O‘g‘uzxon va miloddan oldingi XII asrda yashagan skiflar boshlig‘i Ispek nomi bog‘laydi. Darhaqiqat, qadimgi turkiy manbalar, xususan, Kultegin bitigtoshi va Yenisey yodgorliklarida az – o‘z atamasi turk qabilasi tarkibidagi urug‘ nomini anglatgan. Shu ma’noda aytish mumkinki, o‘z – urug‘ nomi, bek – bek, hukmdor nomidan tashkil topgan. Mazkur etnos VI-VII kelib, qorahoniylar davrida ko‘pgina turkiy urug‘lar birlashuvidan yirik qabilaga aylana bordi. Bu jarayon Oltin O‘rda davlati hududidagi urug‘lar hamda Shayboniyxon boshchiligidagi ko‘chmanchilar ta’sirida tezlashdi va nihoyat o‘zbek millatining to‘liq shakllanish davrigacha davom etdi. Binobarin, o‘zbek xalqi va uning tili qaysi nom bilan atalmasin, shu xalqning birdan-bir aloqa vositasi bo‘lib keldi. Xullas, o‘zbeklar o‘zining uzoq tarixi, yozuv madaniyatiga ega bo‘lgan qadimgi xalqlardandir. O‘tmishda bu xalq turk, sart, chig‘atoy va o‘zbek atamalari bilan yuritilib kelgan. Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, xalq va tilning nomlanish tarixi o‘sha xalq va tilning tarkib topishi jarayoni bilan doim teng bo‘lavermaydi. Xalq va tilning nomlanishi uning kelib chiqish tarixi belgilamaydi. XULOSA VI-VIII asrlarda bir chegarasi Oltoydan tortib markaziy Mo‘g‘ulistonga qadar, ikkinchi yog`i Sharqiy Turkistondan tortib Kaspiyga qadar ulkan hududda amal qilgan Birinchi va Ikkinchi ko`k turk xoqoniklarning rasmiy tili turkiy til edi. Saltanatning davlat va jamiyat boshqaruvi, xalqaro diplomatik munosabatlari, rasmiy yozishmalar turkiy tilda olib borilgan. Rasman ko`k turk yozuvi amalda bo`lgan. Badiiy adabiyot, ilmiy va tarixiy asarlar, xonlarning tuzuklari, yorliqlari va chet ellar bilan yozishmalari turk tili va ko`k turk yozuvida bitilgan. Hatto turkiy til Buyuk ipak yo`li bo`ylab xalqaro til sifatida ham amal qilgan. Ko‘k turk va keyinchalik uning o‘rnida yuzaga kelga uyg‘ur xoqonliklarida Markaziy Osiyoda xalqaro statusni olgan sug‘d, ba’zan tabg‘ach (xitoy) tillariga ham e’tibor qaratilgan. Masalan, monumental matnlar bitishda, turkiy til bilan barobar, sug‘d, ba’zan tabg‘ach tillaridan ham foydalanilgan. Buni o‘sha kezlardan qolgan ikki, uch tilni bitiglarda ham kuzatishimiz mumkin. Chunonchi, 732-yili tiklangan Kul tigin bitigi ikki tilli: asosiy matn turkchada, toshning ters yuzida xitoycha yozuvi ham bor. To‘quz o‘g‘uz (uyg‘ur) xoqoni Alp Bilga (xitoy manbalarida Baoi) xotirasiga 820-821 –yillarda tiklagan Qorabalg‘alg‘asun obidasi uch til-turkiy, sug‘dcha va xitoy tilida bitilgan. Bu dalillar turk muhitida mazkur tillarga alohida e’tibor qaratilganidan dalolat beradi. Ko‘k turk xoqonliqlarining ayrim o‘lkalarida, xoqonliqqa qo‘shni yurtlarda, turklar bilan aralash yashaydigan boshqa qavmlar ichida ikki tillilik ham amal qilgan. Masalan, Sug‘dda va xoqonliq hududidagi sug‘dlar ko‘chib kelib o‘rnashgan ayrim kentlarda, sug‘d-turk qo‘shtilliligi, Xorazmda xorazm-turk, qo‘shni Toharda va turk xoqonlig‘I, keyinchalik uyg‘ur xoqonlig‘ining Toharga qo‘shni viloyatlarida, asosan, to‘xrilar orasida to‘xri-turk qo‘shtilliligi ham amalda bo‘lgan. O‘tmishda yaratilgan, matnlar ichida ikki, uch tillilari ham anchagina. Lekin matn ikkitilliligi bilan, jamiyat orasidagi bilingvizm (ko‘p tillilik) bilan qorishtirmaslik kerak. Chunonchi, yuqorida qayd etilgan hududlarda xorazm-turk qo‘shtilliligi bo‘lgan. Lekin tabg‘ach turk jamiyati tarixiga mos emas. Turkiy yodgorliklarda xitoycha matnlarning berilishi xitoy tilining mavqeini nazarda tutgan holda shakllangan. Islom davrida turklar orasida arab tilining o‘rganilishi va arabiy savodxonlikning yuqori darajada bo‘lganligi ham qo‘shtillilik hodisasi deb sanamaslik kerak. Download 54.52 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling