Mavzu: turkmaniston respublikasi tabiiy geografik o’rni mundarija kirish I bob. Turkmaniston respublikasining geografik o`rni, chegaralari va geografik o`rni, chegaralari

Kurs ishining maqsadi: Turkmaniston respublikasi tabiiy geografik o’rni haqida ma’lumot berish.
Kurs ishining vazifalari:

• 
  Turkmaniston respublikasining geografik o`rni, chegaralari
  
• 
  Tabiiy resurslari va ulardan xo`jalikda foydalanish masalalari
  
• 
  Turkmanistonning aholisi va mehnat resurslari.
  
• 
  Xo`jaligining umumiy ta`rifi
  

Kurs ishining tarkibi: Kurs ishi kirish, 2 bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatdan iborat.

I BOB. TURKMANISTON RESPUBLIKASINING GEOGRAFIK O`RNI, CHEGARALARI VA GEOGRAFIK O`RNI, CHEGARALARI.
1.1. Turkmaniston respublikasining geografik o`rni, chegaralari

Turkmaniston hududi kattaligi jihatidan Markaziy Osiyoda ikkinchi o`rinda turadi. Markaziy Osiyo hududining 12,5 foizi Turkmaniston davlatiga to`g`ri keladi. Uning hududi Rossiya, Qozog`iston yoki Ukraina davlatlarinikidan kichik bo`lib, o`z navbatida Avstriya, Belgiya, Gollandiya, Gretsiya, Daniya, Portugaliya va Shvetsariya davlatlarining hududlrini birga qo`shib hisoblaganda ham ulardan kattadir.

Turkmanistonning yer ustki tuzilishi orografik xususiyatlari va tabiati g`oyat rang-barang, balandligi 3 km. ga boradigan tog`lar, chuqurligi dengiz sathidan 100 metr keladigan cho`kmalar, poyonsiz Qoraqum barxanlari, gadimiy daryolarning qoldiq o`zanlari, sho`r ko`llar, daryo vodiylari, quruq subtropik mintaqali zonalar ko`zga tashlanadi. Turkmaniston Markaziy Osiyoning g`arbidagi eng katta tekislikni ishg`ol qilgan davlat. Hududining 4/5 qismi Turon pasttekisligida joylashgan.
Turkmaniston shimoldan Qozog`iston, shimol va shimoli sharqdan O`zbekiston, janubdan Eron va Afg`oniston bilan chegaralanadi. Mamlakatning katta masofa 800 km. atrofidagi chegarasi g`arbda Kaspiy dengizi orqali o`tadi. Univg mazkur geografik o`rni xalq xo`jaligini rivojlantirish uchun bir qator qulayliklar tug`diradi. Kaspiy dengiz orqali o`tgan chegarasi Turkmanistonning o`nlab xorijiy mamlakatlarga bevosita chiqish imkoniyatini beradi. Quruqlik orqali esa Turkmaniston temir yo`l, avtomobil yo`li va quvur transporti bilan Markaziy Osiyo davlatlari hamda Eron, Afg`oniston va boshqa xorijiy davlatlarga chiqish imkoniyatiga ega.
Turkmaniston dunyoning qadimiy davlatlaridan biri hisoblanadi. O`tgan asrning 70-yillarida u chor Rossiyasi tomonidan ishg`ol qilindi, 1917-1991 yillarda esa sobiq SSSR tarkibida bo`ldi. Turkmaniston o`z mustaqilligini 1991 yilda qo`lga kiritdi. Davlatning nomi Turkmaniston deb qabul qilindi. 1991 yil 27 oktabr kuni Turkmanistonning mustaqillik kuni deb e`lon qilindi. Davlatni Prezident boshqaradi. Prezident umumxalq tomonidan 5 yil muddatga saylab qo`yiladi. Turkmaniston Respublikasi Ashgabad, Krasnovodsk, Mari, Chorjo`y, Doshavuz viloyatlarini o`z ichiga oladi. Turamaniston MODga kiradi. O`z navbatida u Markaziy Osiyo davlatlari bilan yaxshi qo`shnichilik aloqalarini olib boradi.
Geografik joylashuvi va tabiati. Markaziy Osiyodagi davlat. Shimolda va sharqda 0‘zbekiston (chegaraning uzunligi — 1621 km), shimolda Qozog‘iston (379 km), sharqda va janubda Afg‘oniston (744 km), janubda Eron (922 km) bilan chegaradosh. G‘arbda mamlakat Kaspiy dengizining suvlari bilan tutashgan. Chegarasining umumiy uzunligi — 3736 km. Sohilining uzunligi — 1768 km. Mamlakat hududining katta qismi pasttepalik bo’lib, unda Qoraqum sahrosi joylashgan. Sahroning maydoni — 375 ming kv.km. Mamlakatning shimoli g‘arbida Kaspiy dengizi bo‘yida Qora Bo’g’oz — Koi ko’rfazi joylashgan. Ko‘rfaz dengiz sathidan 35 m past. Janub va janubi g‘arbda Kopetdog’ tog’lari bor. Yirik ko’l — Sariqamish sho‘r ko‘li. Asosiy daryo — Amudaryo. Turkmaniston neft, gaz, kaliy va osh tuzlari, rangli va noyob metallarga boy. Haydaladigan yerlar mamlakat hududining 2% ini, yaylovlar 69% ini tashkil etadi.
Iqlimi — keskin kontinental. O‘simlik dunyosini cho‘l va adir o‘simliklari tashkil etadi. Sahroda jayron, shoqol, tulki, echkilar, kapcha ilon, agama, tekislik va togiarda tog’ echkisi, gurza, toshbaqa, turli kemiruvchilar yashaydi.
Davlat tuzilishi, siyosiy partiyalari. Davlat tuzilishi — prezident respublikasi. 1991-yilning 27-oktyabrida Turkmaniston mustaqil bo`ldi. Mustaqillik kuni (27-oktabr) — Milliy bayram hisoblanadi. Davlat boshlig’i — prezident. Prezident Bosh vazir (Vazirlar Kengashi raisi)ni tayinlaydi. Qonun chiqaruvchi oliy organ — Majlis (bir palatali parlament). Ro’yxatdan o’tgan yagona siyosiy partiya — Turkmaniston demokratik partiyasi.
Geografik joylashuvi va tabiati. Markaziy Osiyodagi davlat. Shimolda va sharqda 0‘zbekiston (chegaraning uzunligi — 1621 km), shimolda Qozog‘iston (379 km), sharqda va janubda Afg‘oniston (744 km), janubda Eron (922 km) bilan chegaradosh. G‘arbda mamlakat Kaspiy dengizining suvlari bilan tutashgan. Chegarasining umumiy uzunligi — 3736 km. Sohilining uzunligi — 1768 km. Mamlakat hududining katta qismi pasttepalik bo’lib, unda Qoraqum sahrosi joylashgan. Sahroning maydoni — 375 ming kv.km. Mamlakatning shimoli g‘arbida Kaspiy dengizi bo‘yida Qora Bo’g’oz — Koi ko’rfazi joylashgan. Ko‘rfaz dengiz sathidan 35 m past. Janub va janubi g‘arbda Kopetdog’ tog’lari bor. Yirik ko’l — Sariqamish sho‘r ko‘li. Asosiy daryo — Amudaryo. Turkmaniston neft, gaz, kaliy va osh tuzlari, rangli va noyob metallarga boy. Haydaladigan yerlar mamlakat hududining 2% ini, yaylovlar 69% ini tashkil etadi.
Iqlimi — keskin kontinental. O‘simlik dunyosini cho‘l va adir o‘simliklari tashkil etadi. Sahroda jayron, shoqol, tulki, echkilar, kapcha ilon, agama, tekislik va togiarda tog’ echkisi, gurza, toshbaqa, turli kemiruvchilar yashaydi.
Davlat tuzilishi, siyosiy partiyalari. Davlat tuzilishi — prezident respublikasi. 1991-yilning 27-oktyabrida Turkmaniston mustaqil bo`ldi. Mustaqillik kuni (27-oktabr) — Milliy bayram hisoblanadi. Davlat boshlig’i — prezident. Prezident Bosh vazir (Vazirlar Kengashi raisi)ni tayinlaydi. Qonun chiqaruvchi oliy organ — Majlis (bir palatali parlament). Ro’yxatdan o’tgan yagona siyosiy partiya — Turkmaniston demokratik partiyasi.
Chingizxon va mo'g'ullar bosqini so'nggi o'rta asrlarda mintaqani vayron qildi, ammo keyinchalik Temur Leng va o'zbeklar bu yerga qarshi kurash olib borganligi sababli ularning hududni egallashi o'tkinchi edi.
zamonaviyTurkmaniston u 19-asr oxirida mintaqani bosib olgan Rossiya imperiyasining bosqini bilan tubdan o'zgartirildi.
Keyinchalik, 1917 yilgi Rossiya inqilobi oxir-oqibat o'zgaradiTurkmaniston Sovet Ittifoqi davrida islom qabilaviy jamiyatidan tortib to lenincha totalitargacha.
Qattiq iqlimga qaramay, asosan cho'l hududida hayotTurkmaniston, sobiq Sovet respublikalarining so'nggi davlatlaridan biri.
Turkmaniston aholisi Kaspiy dengizi bo'yida va mamlakatni kesib o'tadigan ba'zi daryolarning kam sug'orilishidan foydalanib, eng katta tabiiy boylik bo'lgan joylarda to'planishni o'rgandilar.
1948 yilgi zilziladan keyin saqlanib qolgan ba'zi me'moriy qoldiqlar yangi binolar bilan bir vaqtda mavjud. Ommabop hududlar masjidlar, maqbaralar, ba'zi tabiiy bog'lar va qishloq hayoti o'rtasida rivojlanadi, chunki bu qarama-qarshi ko'rinishga ega bo'lsa-da, kichik mintaqalar aholisi shahar hayotidan ko'ra ko'proq qishloq hayotidan zavqlanishadi.
urkmaniston g'arbda Kaspiy dengizi va sharqda Amudaryo bilan o'ralgan; shimolda O'zbekiston va Qozog'iston bilan, janubda Eron va Afg'oniston bilan chegaradosh.
Uning kengayishi 488,1 ming kvadrat kilometrni tashkil qiladi va Qozog'istondan keyin sobiq Markaziy Osiyo Sovet respublikalarining kengayishi bo'yicha ikkinchi yirik davlat hisoblanadi. Hudud cho'lning to'rtdan to'rt qismidan tashkil topgan, shuning uchun uning siyrak aholisi strategik mintaqalarda, ko'pincha bir-biridan uzoqda joylashgan. Qoraqum (qora qum) dunyodagi eng katta cho'llardan biri bo'lib, mamlakatning markaziy mintaqasining katta qismini egallaydi.
Janubda Qoraqum Kopet Dag (baland tog 'mintaqasi) bilan uchrashadi va janubda Qozog'iston bilan chegaraga etadi. Hududga hayot beradigan daryolar kam. Ular orasida Amu-Dyara va Tejen va Murgab bor. Eng ko'p aholi yashaydigan joylar Amudaryo va Murg'ab vodiylari hamda Axal, Qizil-Arvat va Meri o'rtasida joylashgan mintaqadir.
Turkmanistonning yovvoyi tabiatiga qaramay, flora va faunaning ayrim vakili turlari omon qoladi. Nasha deb ataladigan toshlar atrofida o'sadigan ba'zi o'simliklar orografik muammolarga qarshi turishadi. Qirg'iziston va O'zbekistonda bo'lgani kabi, Turkmanistonda ham yong'oq daraxtlari bo'lgan o'rmon dalalari mavjud. Ushbu mintaqada pista o'rmonlari ko'payadi.
Dashtlarni qayta tiklash uchun katta sa'y-harakatlar qilingan va dehqonchilik loyihalari ba'zi muhim hududlarni yaylov bilan qoplagan, ba'zida ko'knori va lilac olishgan.
Mintaqadagi ko'chmanchi qabilalar odatda ba'zi yovvoyi o'simliklarni dekorativ ko'rgazma sifatida ishlatishadi va otlari va qo'ylaridan tashqari faoliyati uchun ikki kargaburli tuyalar bilan bir-biriga yordam berishadi.
Turkmaniston hududi unga o'rnatilgan qadimgi imperiyalar uchun hech qachon o'z-o'zidan maqsad emas, aksincha boyroq hududlarga qadam qo'ygan. Buyuk Iskandar Hindistonga boradigan yo'lida bu erda viloyat yaratdi. Undan keyin Parfiyaliklar kelishadi va XI asrda Saljuqiylar turklari Afg'onistonga ketayotganlarida Buyuk Iskandar Zulqarnaynni o'zlashtiradilar. Ikki asrdan keyin Chingizxon qo'shinlari nazoratni o'z qo'liga olishadi.
Turkmanistonliklarning kelib chiqishi haqida shubhalar mavjud, ammo ular Saljuqiy turklari bilan Oltoy tog'laridan oldingi ko'chmanchi qabilalar shaklida kelishgan ko'rinadi.
Turkmanistonliklar o'zlarini kambag'al hududda joylashtirdilar va tez-tez talon-taroj qilish va qullik bilan shug'ullanishdi, shu bilan XIX asrda 3000 ta Rossiya fuqarolari o'zlarining hokimiyatlariga o'tdilar. Imperiya qarshi hujumga o'tdi va 1984 yilga kelib u mintaqani to'liq nazorat ostiga oldi.
Rus inqilobidan keyin Turkmaniston 1924 yilda SSSR respublikalaridan biriga aylandi. Sovetlarning birinchi qilgan ishi qishloq xo'jaligini kollektivlashtirish va ko'chmanchilikni yo'q qilish edi, bu esa 1936 yilgacha Moskvaga qarshi partizan sifatida kurashgan turkmanistonliklarni qattiq g'azablantirdi.
Xuddi u maslahatlashmasdan ilova qilinganidek, Turkmaniston 1991 yil oktabrda mamlakatni iqtisodiy jihatdan rivojlanmagan, Moskva subsidiyalariga bog'liq va aniq milliy o'ziga xos bo'lmagan holda topib, mustaqillikka erishdi.